تفکر و اندیشه در باب سیاست و زندگانی سیاسی و امور عمومی در حوزه اسلام و ایران در ابعاد و رهیافت های گوناگون در متن جامعه وجود داشته و آموزه های دین مبین اسلام توجه به تدبیر و سامان جامعه و اداره امور عمومی و احساس مسوولیت نسبت به سرنوشت مشترک اجتماعی را بارها مورد تاکید قرار داده است. در دوران جدید برخی از بزرگان معرفت و اندیشه، تلاش کرده اند تا همچنان پرچم احیاء و استمرار سنت اندیشیدن و تفکر درباره زندگی عمومی و سیاسی را برافراشته دارند که از میان آنها، امام خمینی(ره) فقیهی بود که توانستند، نخستین حکومت اسلامی را در دوران معاصر پایه گذاری کنند. ایشان شخصیتی با ابعاد مختلف بودند و به تناسب در دوره های مختلف عمرشان بعضی از ابعاد شخصیتی ایشان بروز می یافت.
امام خمینی(ره) و حکومت قانون
امام خمینی(ره) حکومت اسلام را حکومت قانون می دانستند و پس از برگزاری رفراندم جمهوری اسلامی، تشکیل مجلس قانون گذاری را مهم ترین کار می دانستند و در چندین سخنرانی، اهمیّت آن را یادآوری کردند و فرمودند: قانون اساسی، اساس حکومت اسلام است. ایشان معتقد بودند که بدون قانون، حکومت اسلامی داوم نمی آورد. از این رو با این که دقت در بررسی قوانین پیشنهادی به مجلس خبرگان قانون اساسی را لازم می دانستند، خواستار تسریع در آن بودند و در مقابلِ طرح انحلال مجلس خبرگان و تأخیر در تصویب قانون اساسی ایستادند و فرمودند: تمام انبیا برای برقرار کردن قانون آمده اند.
امام(ره) همگام با تأکید بر ضرورت تدوین قانون و حکومت بر برپایه قانون به لزوم اسلامی بودن آن نیز سفارش می کردند اما می دانستند که در بعضی موارد برای قانونگذاری می توان به متن آیه و حدیث تمسک کرد و حتی آن را به عنوان ماده قانونی لازم الاجرا دانست. اگرچه در بعضی موارد موضوع های جدید پیش آمده یا موضوع های سابق تغییر کرده که به تبع آن ها به وضع احکام جدید نیاز است.
علاوه بر این در تزاحم احکام باید حکمی را انتخاب کرد که ملاک قوی تری دارد و در موارد ضرر و حرج نیز از احکام ثانوی غفلت نکرد. همچنین امام(ره) معتقد بودند که حفظ جان، حیثیت و مال مردم وابسته به وضع مقررات جدید زندگی اجتماعی است و حکومت باید با استفاده از دایره وسیع مباحات و مقبولیت عمومی خود، متناسب با زندگی نوین بشری به وسیله مجلس قانون تازه بنویسد.
با توجه به نگاهی که امام خمینی(ره) به قانون داشتند، ایشان سال۱۳۶۰ خورشیدی را سال حکومت قانون اعلام کردند و فرمودند: قانون در رأس واقع شده و همه در مقابل آن مساوی اند. ایشان دیکتاتوری را زاییده تخلف از قانون به حساب آوردند و گفتند: دیکتاتورها از قانون بدشان می آید.
امام(ره) همه احکام اولی و ثانوی را حکم الله و لازم الاجرا می دانستند و مخالفت با آن ها در نظرشان خلاف شرع بود و می فرمودند: قانون برای همه و برای قوای سه گانه وظیفه معین کرده است و دخالت فرد در وظیفه دیگری یا دخالت یک قوه در قوه دیگر از مصادیق منکر است و ممکن است آن فرد یا مسوولان آن قوه نهی از منکر شوند. پایبندی ایشان به اندیشه تفکیک قوا تا آن جا است که قوه قضاییه را نیز هر چند منصوب از جانب ولی فقیه است، مستقل می دانستند.
امام خمینی(ره) و مجلس
بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی دیدگاه‌های بدیع و تازه‌ای درباره ویژگی‌ها و وظایف نمایندگان مجلس شورای اسلامی داشتند. نگاه ایشان به مجلس و قوه مقننه نگاه تشریفاتی نبود. در روزهای آغازی انقلاب اسلامی و پیش از تصویب قانون اساسی عده‌ای به امام(ره) گفتند در حال حاضر قوانینی نداریم، اجازه دهید، عده‌ای از علما بیایند و بر اساس شریعت قوانینی را تصویب کنند اما با پاسخ تاریخی امام مواجه شدند که فرمودند: رأی همه اعم از طلبه و کشاورز مهم است. بنابراین امام(ره) با پیشنهاد این افراد به شدت مخالفت کردند چرا که اعتقاد داشتند تک تک مردم باید سرنوشت‌شان را خودشان مشخص کنند. این تأکید ایشان نشان‌دهنده اهمیت جایگاه مجلس و نمایندگان در اندیشه شان داشت.
همچنین نماینده تراز از نگاه امام خمینی(ره) چند ویژگی مهم و کلیدی داشت. مهم‌ترین عنصر در اندیشه ایشان آنست که نماینده باید از بطن توده‌های مردم باشد. به تعبیر دیگر نماینده باید سختی کشیده و پابرهنه باشد. فردی که حال و روز مردم را درک کرده و گذشته‌ای داشته که بر اساس آن بتواند برای محرومان تصمیم‌گیری کند. امام(ره) معتقد بودند، فردی که زندگی فقیرانه‌ای داشته و حالا زندگی اشرافی دارد، نمی‌تواند نماینده خوبی برای مردم باشد. بنابراین زندگی نماینده مجلس نیز باید زندگی ساده و در حد مردم عادی باشد.
از منظر ایشان، نماینده مجلس باید خداترس باشد و از دشمنان واهمه‌ای نداشته باشد. امام(ره) بر عدم ترس از دشمن تأکید ویژه‌ای داشتند و می‌فرمایند: اگر از دشمن نترسیدید، می‌توانید برای مردم خود تصمیم درست بگیرید.
نظرات فقهی امام(ره) درباره سینما و تلویزیون
پس از پیروزی انقلاب اسلامی عده ای براین باور بودند و شاید فکر می کردند که باید فاتحه سینما را خواند و همین اتفاق باعث ایجاد رکود در این حوزه شده بود اما امام خمینی(ره) خط‌مشی، راهبرد و دلیل وجودی برای سینما تعیین کردند که باعث شد، سینما ادامه حیات پیدا کند که آن هم «هنر متعهد» بود. ایشان پیش از پیروزی انقلاب و در سخنرانی معروف بهشت‌زهرا هم به موضوع سینما اشاره کرده بودند و به غیر از جمله معروف «ما با سینما مخالف نیستیم، ما با فحشا مخالفیم» به این هم اشاره کردند که «سینما یکی از مظاهر تمدن است که باید در خدمت این مردم و در خدمت تربیت این مردم باشد.» بنابراین در چنین زمانه ای فیلمی مانند «الرساله» در دوره پهلوی اکران نشد در این دوره اکران کردند و ماجرا هم از این قرار بود که امام(ره) این فیلم را دیدند و تنها موقع نماز که می‌شد، نمازشان را می‌خواندند و دوباره می‌نشستند که ادامه فیلم را ببینند. فیلم که تمام شد حاضران پرسیدند: آقا شما مشکلی در این فیلم ندیدید؟ امام(ره) فرمودند: نه اشکالی ندارد، چطور مگر؟، یکی گفت: «آخه گفته می‌شود در این فیلم وقتی بلال در مدینه و همچنین در زمان فتح مکه بر بام کعبه اذان می‌گوید «اشهد ان علی ولی‌الله» را نمی‌گوید که امام گفتند: «در زمان پیامبر (ص) که «اشهد ان علی ولی‌الله» نبوده و این جزء مستحبات اذان است، نه واجبات آن و این فیلم اشکالی ندارد و گفتند این فیلم پخش شود. اکران این فیلم در سینماهای ایران و سپس پخش چندباره آن از تلویزیون، باعث تغذیه فکری یک نسل از مردم ایران شد.
یا اینکه در قضیه نمایش سریال «پاییز صحرا» وقتی که برخی از علما و مراجع به نمایش این سریال اعتراض داشتند و خواستار جلوگیری از ادامه نمایش آن بودند، محمدهاشمی رییس وقت سازمان صداوسیما به دیدن امام خمینی(ره) می‌رود و از ایشان کسب تکلیف می‌کند که امام(ره) فرمودند: نظر نمودن به این قبیل فیلم‌ها هیچ اشکال شرعی ندارد و حتی بسیاری از آنها آموزنده است، لکن ۲ نکته را باید تذکر داد اول آنکه اجنبی گریم نکند، دیگر آنکه بینندگان از روی شهوت نظر نکنند.
امام(ره) و حق طلاق برای زنان
یکی از مسایل دیگری که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی حول و حوش فعالیت های مجلس خبرگان مطرح شد، شایعه تصویب قوانینی بر ضد زنان در آن مجلس بود. قضیه از این قرار بود که گروهی از عناصر ضد انقلاب به همراه جمعی از گروه های معاند با انتشار بیانیه ای مجلس خبرگان را متهم کردند که درباره مسایل مربوط به طلاق و ازدواج و حقوق زن و مرد، قوانینی به ضرر زنان تصویب کرده است. همین مسأله موجب تظاهرات و راهپیمایی گسترده برخی از زنان جوان و دختران دانش آموز در چند شهر بزرگ از جمله در تهران شد. این در حالی بود که این‌گونه مسایل، اصلاً در مجلس خبرگان مورد بحث نبود زیرا این قوانین جزء قوانین مدنی است و تصویب آنها در وظایف مجلس خبرگان خارج بود.
چنین شرایطی باعث شد تا امام(ره) در پاسخ به استفتاء جمعی از بانوان، فتوایی صادر کردند که برخی از نگرانی ها را دور کرد؛ فتوایی که در آن آمده بود: برای زنان، شارع مقدس راه سهلی معین فرموده که خودشان زمام طلاق را به دست بگیرند به این معنا که در ضمن عقد نکاح اگر شرط کنند که وکیل باشند در طلاق، یا به طور مطلق یا به طور مشروط، یعنی اگر مرد بدرفتاری کرد یا مثلاً زن (دیگری) گرفت، زن وکیل باشد که خود را طلاق دهد در این صورت هیچ اشکالی برای خانم ها پیش نمی آید و می توانند خود را طلاق دهند.