گیاهان دارویی محصولات بومی مناطق مختلف کشور هستند که با توجه به ارزش بسیار، درآمدزایی و ارزآوری قابل توجه دارند و حمایت و توسعه کشت آنها دارای اهمیت است.
زیره سبز، گل محمدی، خاکشیر، آویشن، نعنا فلفلی، رزماری، اسطوخودوس، بابونه، ختمی، پنیرک، شیرین بیان، کاسنی، همیشه بهار، سرخارگل، آلوئه ورا و گل گاو زبان از مهمترین گیاهان دارویی استان خراسان رضوی است که زعفران در صدر آنها قرار دارد.
گل محمدی از قدیمی‌ترین و مهمترین انواع گلهای خانواده رز است کـه در بیشتر نقاط ایران بـه منظور تولید عطر، گلاب و بـه عنوان گیاه تزئینی مـورد توجه بسیار قرار داشته و کشت می‌شود. استخراج گلاب از گل محمدی یکی از تولیدات مهم اقتصادی کشور است بطوریکه هرسال گلاب تولید شده و اسانس حاصل از آن علاوه بر مصرف داخلی به خارج از کشور نیز صادر می‌شود.
سابقه ایران در صنعت گلابگیری از این گل به ۲۵۰۰ سال پیش باز می‌گردد. محصول عمده گل محمدی، گلاب و اسانس گلبرگ خشک آن است که از آنها در صنایع دارویی، عطرسازی، فرآورده‌های بهداشتی، آرایشی و صنایع غذایی استفاده می‌شود.
گل محمدی برترین گونه دارای اسانس رز است و هدف اصلی از کشت آن در ایران تولید گلاب است در حالی که در اغلب کشورهایی که اقدام به کشت گل محمدی می‌کنند، تولید گلاب یک محصول فرعی است.
ایران بیشترین سطح زیر کشت گل محمدی در جهان را دارد اما سهمی تقریبا معادل صفر از بازار جهانی را داراست در حالی که فرآورده‌های گل محمدی شامل اسانس تام، ابسلوت، کانکریت، عطر، ادکلن و خوشبوکننده‌ها، مکمل‌ها و دارو است اما این زنجیره در ایران در همان حلقه اول یعنی تولید گلاب متمرکز و متوقف شده است.
خراسان رضوی در میان استان‌های کشور گرچه با رتبه‌دار بودن در عرصه تولید زعفران به عنوان گل سر سبد گیاهان دارویی در تولید این محصول پیشتاز است و بیش از ۹۰ درصد زعفران کشور را تولید می‌کند، اما در زمینه کشت و تولید دیگر گیاهان دارویی بدون احتساب طلای سرخ نیز جایگاه برتر را در کشور دارد.
خطه زرخیز خراسان رضوی ۳۵۰ گونه از مجموع حدود سه هزار گیاه دارویی شناخته شده در کشور را به صورت خودرو یا دست کاشت دارا می‌باشد. این نکته در کشت گیاهان دارویی حایز اهمیت است که پرورش این گونه‌ها به دلیل نگهداری آسان و مصرف اندک آب و ارزش اقتصادی بسیار مورد اقبال کشاورزان است. در این میان خراسان رضوی درحوزه کشت گل محمدی نیز جایگاه قابل قبولی را داراست.
کانکریت کلید افزایش ارزش افزوده گل محمدی
چیدن گل محمدی توسط کشاورزان هر سال با شکفتن این گلها از صبح زود آغاز می‌شود، روستائیانی که انگشتانشان با خارهای گل کنار آمده، گلهای شکفته را با شیرینی لمس نموده و می‌چینند اما سهم آنان با ورود تکنولوژی‌های نوین و دانش فنی جدید از این کشت و کار عطرآگین می‌تواند چندین برابر باشد.
به گفته کارشناسان و استادان حوزه گیاهان دارویی، تولید کانکریت و ابسولوت (عصاره مطلق) از گل محمدی دارای بیشترین ارزش افزوده است که تاکنون در ایران به این جنبه مهم و دارای بازار مصرف فراوان در حوزه تولید محصولات بهداشتی و آرایشی پرداخته نشده است.
با ارزش‌ترین محصول گل‌محمدی اسانس آن است که از تقطیر گلهای تازه با آب به دست می‌آید و در نهایت کانکریت رز که ماده خمیری زرد رنگ می‌باشد از اسانس گرفته می‌شود. کانکریت رز یا گل محمدی با حلال‌هایی نظیر هگزان و پترولیم استخراج می‌شود و از هر ۳۵۰ کیلو گرم گل محمدی، یک کیلو از آن به دست می‌آید که تاکنون در ایران فرآوری و تولید اسانس و کانکریت رز سابقه نداشته است و با تولید بیش از ۳۵ هزار تن گل محمدی در این کشور حدود ۹۵ درصد محصول برداشت شده صرفا به گلاب، به عنوان ارزان‌ترین محصول نهایی گل محمدی، تبدیل می‌شود.
فعالیت نخستین دستگاه تولید کانکریت در کشور
مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی با بیان اینکه استان خراسان رضوی نخستین استان کشور در فرآوری گل محمدی است، گفت: در تمام کشور سنتی‌ترین و شایع‌ترین محصول نهایی از گل محمدی، تبدیل گلبرگها به گلاب است در حالی که گلاب کم ارزش‌ترین فرآورده این گل ارزشمند می‌باشد.
هاشم نقیبی افزود: زنجیره محصولات نهایی گل محمدی گستردگی و تنوع فراوان دارد که از جمله مهمترین آن کانکریت و ابسلوت یا همان عصاره مطلق است که امسال برای نخستین بار در کشور دستگاه تولید کانکریت در این استان تهیه و با برخورداری از دانش فنی آن فعال شده است.
وی ادامه داد: این عصاره تولیدی به عنوان پیش زمینه تولید لوازم آرایشی و بهداشتی به طور جدی مورد استفاده و استقبال در سطح بین‌المللی است و به عنوان محصول صادراتی محسوب می‌شود.
مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی با بیان اینکه از هر کیلو گرم گل معادل سه کیلو گرم گلاب معمولی تولید می‌شود، گفت: هم اکنون ۵۰ درصد محصول گل محمدی استان گلابگیری و بقیه مشمول خشک کردن (گلبرگ و غنچه) و عصاره‌گیری مطلق می‌شود.
وی افزود: امسال برای نخستین بار دستگاه کانکریت و ابسلوت‌گیری در استان راه‌اندازی شده که همین امر در گام اول موجب افزایش قیمت گل شده است.
نقیبی ادامه داد: گلبرگ و غنچه خشک و عصاره گل محمدی دارای ارزش افزوده و خاصیت صادراتی است اما در این میان کانکریت یا عصاره گل محمدی دارای ارزش افزوده چندبرابری است که باید برآورد نتایج اقتصادی آن در پایان فصل برداشت و سنجش تولیدات، به طور ملموس‌تر محاسبه و به باغداران و کشاورزان اطلاع‌رسانی شود.
رشد ۱۵ درصدی کشت و تولید
رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: امسال یک هزار و ۷۱۰ هکتار در این استان زیر کشت گل محمدی است.
محمدرضا اورانی با بیان اینکه از این سطح هزار و ۴۰۰ هکتار باغات بارور گل محمدی است افزود: سطح زیر کشت و تولید گل محمدی در استان سالانه ۱۵ تا ۲۰ درصد افزایش می‌یابد.
وی ادامه داد: میانگین برداشت گل از هر هکتار معادل ۲ تن و ۴۰۰ کیلو گرم است که به این ترتیب سه هزار و ۳۰۰ تن گل در این استان برداشت می‌شود.
رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: توصیه افزایش کشت گل محمدی به باغداران در صورت برخورداری از ابزار و دستگاه‌های فراوری و گلابگیری ارائه می‌شود.
وی افزود: باغداران باید امکان فرآوری گل را داشته باشند زیرا در صورتی که صرفا به کارخانجات فرآوری و گلابگیری متکی شوند در زمان اوج تولید شاهد کاهش قیمت و متضرر شدن باغداران خواهیم بود.
اورانی ادامه داد: بنابراین توصه کارشناسان این است که دستکم دستگاه سنتی تولید گلاب را داشته باشند تا بتوانند محصول را تبدیل به گلاب کنند یا اینکه گلبرگ و غنچه را خشک کنند تا ارزش افزوده بیشتری نصیبشان شود.
جهش تولید و ارزش افزوده در خراسان رضوی
مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: ایجاد اشتغال و کار در حوزه گیاهان دارویی در این استان به رغم فعالیت‌های گسترده و قابل قبول، هنوز جای کار دارد.
نقیبی افزود: افزایش تولید و اشتغال در بخش گیاهان دارویی در اراضی خرد و ارائه تسهیلات به باغداران و کشاورزان در این حوزه از جمله مهمترین برنامه‌های امسال این سازمان در سال جهش تولید و تلاش در جهت تحقق منویات مقام معظم رهبری در این خصوص است.
وی ادامه داد: علاوه بر این در این مسیر با تامین نشا، بذر، هدایت و ارائه مشاوره کارشناسان، از فعالان و علاقه‌مندان این زمینه حمایت و پشتیبانی می‌شود.
مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: در حوزه گیاهان دارویی همانند گل محمدی لازم است کشاورزان در قالب شرکت‌ها و تشکل‌های گیاهان دارویی فعالیت کنند تا با راه‌اندازی مجموعه‌های فرآوری شاهد رشد و تقویت این گروه باشیم.
خراسان رضوی قطب فرآوری گیاهان دارویی
وی افزود: استان خراسان رضوی جزو معدود استان‌هایی است که تاکنون هشت شرکت تعاونی گیاهان دارویی در آن تشکیل شده و اولین استان کشور است که اتحادیه تشکل‌های گیاهان دارویی را تشکیل داده و قطب فرآوری گیاهان دارویی محسوب می‌شود.
نقیبی ادامه داد: هم اکنون در مجموع ۲۹ هزار هکتار مزارع آبی و دیم این استان زیر کشت گیاهان دارویی می‌باشد که از نظر تولید و کشت معادل ۳۳ درصد این بخش در کشور است.
وی گفت: به این ترتیب تولید حدود ۲۹ هزار تن محصول خشک گیاهان دارویی بدون احتساب زعفران به نام این استان ثبت می‌شود.
مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی افزود: بخش اعظم گیاهان دارویی خراسان رضوی را زیره سبز به خود اختصاص داده که در مجموع شامل ۱۸ هزار و ۸۰۰ هکتار سطح کشت آبی و دیم است و با تولید سالانه ۱۲ هزار تن زیره مقام اول کشور در این زمینه را به نام این استان ثبت کرده است.