محمدرضا عارف در ۲۷ آذر ۱۳۳۰ خورشیدی در یزد به دنیا آمد. پدر وی حاج میرزا احمد عارف بود که مجالس روضه‌خوانی منزلش در سال‌های پیش و پس از انقلاب اسلامی به‌عنوان پایگاه دانشجویان، دانشگاهیان و فرهیختگان یزد به حساب می‌آمد.
عارف در ۱۳۵۶ خورشیدی هنگامی که به عنوان دبیر انجمن اسلامی ایران در آمریکا فعال بود با حمیده مروج دختر دانشجوی ۲۱ ساله پزشکی ازدواج کرد. مروج پیش از انقلاب عضو انجمن اسلامی دانشجویان در شیراز بود. او اکنون به عنوان پزشک متخصص و عضو هیات علمی در دانشگاه شهید بهشتی فعالیت می‌کند. ثمره ازدواج آنها سه پسر است؛ حمید فرزند اول متولد ۱۳۵۷ خورشیدی، وحید متولد ۱۳۶۲ خورشیدی و سعید متولد ۱۳۶۷ خورشیدی است. عارف سه نوه نیز دارد.
تحصیلات
محمدرضا عارف از کودکی در ریاضی موفق بود، گفته می‌شود در پنج سالگی به حساب سیاق تسلط داشت و در ۱۳۴۸ خورشیدی در مسابقات کشوری ریاضی در رامسر رتبه نخست را به دست آورد. وی در کنکور سراسری رشته ریاضی سال ۱۳۴۹ خورشیدی حائز رتبه دوم کشوری شد و پس از تحصیل در رشته مهندسی برق دانشکده فنی دانشگاه تهران و موفقیت در کسب رتبه اول این دانشکده در سال ۱۳۵۴ خورشیدی با معدل ۳.۹۱ از چهار از آن دانشکده فارغ‌التحصیل شد. در همین سال با استفاده از بورس تحصیلی دانشگاه صنعتی اصفهان به آمریکا رفت و در ۱۳۵۵ خورشیدی مدرک کارشناسی ارشد و در ۱۳۵۹ خورشیدی مدرک دکتری خود را در رشته برق مخابرات با معدل چهار از چهار به سرپرستی تامس ام. کاور از دانشگاه استنفورد دریافت کرد.
مسوولیت های اجرایی
عارف بعد از پایان تحصیلات در خارج و ورود به کشور با توجه به شرایط حساس پس از انقلاب و وقوع جنگ تحمیلی و نیاز کشور به مدیران آگاه و متخصص شروع به خدمت در دستگاه‌های مختلف دولتی می کند و نخست در ۱۳۵۹ خورشیدی به شرکت مخابرات می رود و به معاونت نیز می رسد و یک سال بعد سرپرست شرکت مخابرات می شود. سپس معاون دانشجویی وزارت فرهنگ و آموزش عالی و قائم مقام این وزارتخانه می شود.
وی از ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۶ خورشیدی قائم مقام وزیر در هیات ممیزه می شود و در سال‌های ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۶ خورشیدی در منصب ریاست دانشگاه تهران حضوری درخشان دارد. پس از آن نیز در کابینه دولت اصلاحات در سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۷۹ خورشیدی به‌عنوان وزیر پست و تلگراف و تلفن مشغول به خدمت شد و در سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۰ خورشیدی به عنوان معاون رییس جمهوری و رییس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور به فعالیت خود ادامه داد و در سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ به‌عنوان معاون اول رییس جمهوری خدمت کرد.
وی همچنین رییس هیات مدیره بنیاد باران، استاد دانشگاه صنعتی شریف، عضو شورای انقلاب فرهنگی، رییس انجمن رمز ایران، رییس انجمن علمی کنترل و فرماندهی(C۴I) ایران، رییس انجمن علمی شبکه‌های هوشمند انرژی ایران، رییس گروه علوم مهندسی فرهنگستان علوم ایران، رییس بنیاد پیش‌برد علم و فن‌آوری ایران ( (FAST-IRAN، عضو فرهنگستان علوم و از سال ۱۳۸۱ خورشیدی عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام است و در اسفند ۱۳۹۴ خورشیدی به عنوان نفر اول لیست اصلاح طلبان از شهر تهران وارد مجلس دهم شد و مدتی هم رییس کمیسون آموزش و تحقیقات مجلس بود.
فعالیت های سیاسی
عارف فعالیت سیاسی خود را پیش از انقلاب اسلامی و با فعالیت سیاسی و مشارکت در برگزاری جلسه های مذهبی در دوران دانشجویی در دانشگاه تهران آغاز کرد که در جریان همین مبارزه ها بود که توسط کمیته مشترک ضد خرابکاری ساواک در ۱۳۵۴ خورشیدی دستگیر شد و هنگامی که در خارج درس می خواند به عضویت و فعالیت رسمی در انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا و کانادا درآمد.
وی بعد از انقلاب اسلامی نیز از سیاست دور نشد و یکی از اعضای اصلی بنیان‌گذار حزب مشارکت و رییس هیات مدیره بنیاد باران شد. عارف در انتخابات ۱۳۹۲ خورشیدی به عنوان نامزد ریاست جمهوری شرکت کرد تا اینکه به نفع حسن روحانی کنار کشید، روحانی بعد از پیروزی، وزارت علوم و ارتباطات را به وی پیشنهاد داد اما عارف حاضر به قبول این مسوولیت نشد.
موضع گیری های مهم
عارف در انتخابات دوره هشتم مجلس شورای اسلامی در اعتراض به رد صلاحیت اصلاح طلبان از ادامه رقابت انصراف داد در آن انتخابات از وی به عنوان نفر اول فهرست انتخاباتی ائتلاف اصلاح طلبان نام برده می‌شد. وی با اشاره به وقایع انتخابات مجلس هشتم و انصرافش در آن مقطع زمانی به دلیل تبعیت از خرد جمعی یادآور شد: در انتخابات مجلس هشتم به دنبال رد صلاحیت بسیاری از اصلاح‌طلبان توسط هیات‌های اجرایی انصراف دادم. این کار از طرف من انجام شد اما برخی دوستان در عرصه ماندند اینکه تا چه میزان این اقدام درست بود باید آسیب شناسی شود.
عارف در انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۲ خورشیدی اعلام کرده بود در صورت کاندید شدن سیدمحمد خاتمی یا آیت الله اکبر هاشمی، کاندید نخواهد شد اما سرانجام با اعلام قبلی، در روز چهارم ثبت نام ریاست جمهوری با حضور در ستاد انتخابات وزارت کشور با شعار «معیشت، منزلت و عقلانیت» ثبت نام خود را قطعی کرد. شعار انتخاباتی دیگر او «زندگی آبرومندانه و شرافتمندانه در سایه کشورداری خردمندانه» بود. وی جزء هشت فردی بود که برای یازدهمین دوره ریاست جمهوری از طرف شورای نگهبان تأیید صلاحیت شد. عارف اعلام کرد که رنگ سفید را به عنوان رنگ انتخاباتی خود برگزیده است. او حل گرانی و بحث اشتغال را اولویت اصلی خود اعلام کرد و در خصوص برنامه‌هایش گفت که برای رشد کشور برنامه جامعی دارد که در فاز اول مهار تورم است و در این کار دولت دخالت می‌کند تا تورم کنترل شود.
او برقراری انضباط مالی و جذب سرمایه را از برنامه‌های دیگرش عنوان کرد. وی همچنین احیای سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی را از اصلی‌ترین برنامه‌های کاری خود ذکر کرد و گفت توجه به توسعه گردشگری را در اولویت قرار خواهد داد و وعده داد که سالیانه یک میلیون شغل ایجاد کند که ۲۰۰ هزار شغل آن از محل توسعه گردشگری باشد.
سایت اینترنتی عارف در نیمه شب ۲۰ خرداد انصراف او را با موضع «تمکین از اجماع» با محوریت سیدمحمد خاتمی از کاندیداتوری ریاست جمهوری اعلام کرد. در اطلاعیه وبگاه او نوشته شد که غروب دوشنبه نامه‌ای را از محمد خاتمی رییس‌جمهوری پیشین دریافت کرده و «ایشان طی این نامه در مقام رهبری اصلاحات، ادامه حضورم را در صحنه انتخابات یازدهمین دوره ریاست جمهوری مصلحت ندانسته‌اند». عارف در ادامه نوشته‌است: با عنایت به نظر صریح خاتمی و تجارب انتخابات دو دوره گذشته ریاست جمهوری، انصراف خود را از ادامه رقابت‌های انتخاباتی اعلام می‌دارم. سخنگوی او اعلام کرد، عارف به نفع هیچ نامزدی کنار نرفته و ستادهای او به کار خود پایان دادند و هنگام دادن رأی خود، اعلام کرد که به نفع حسن روحانی کنار کشیده‌است.
پس از پیروزی حسن روحانی در یازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، وی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات را به محمدرضا عارف پیشنهاد کرد اما عارف هیچ‌یک را نپذیرفت تا اینکه مدتی بعد از انتخابات ریاست جمهوری، اعلام کرد که نامزد نمایندگی مجلس دهم خواهد شد. او در یکم دی ۱۳۹۴ خورشیدی به همراه همسرش با حضور در وزارت کشور، ثبت‌نام کرد.
عارف می‌گوید در منش اصلاح طلبان و شخصیت‌هایی همچون خاتمی رودررویی با نظام هیچ‌گاه وجود نداشته‌است و در تشریح دیدگاه خود درباره اصلاح طلبی می گوید: نگاه اصلاح طلبی میانه روی و اعتدال است. طبیعی است که همه با این تفکر موافق نباشند ولی وقتی به جمع بندی رسیدیم باید احترام و تمکین کنیم. اصلاح طلبی یعنی اصلاحات در داخل نظام زیرا در منش اصلاح طلبان و شخصیت هایی همچون آقای خاتمی رودررویی با نظام هیچ گاه وجود نداشته و ندارد. در حال حاضر حذف اصلاح طلبان کاملاً طراحی شده است. اصلاح طلبان حذف شدنی نیستند و اگر حذف شوند مطمئناً کشور با مشکلات جدی رو به رو می شود. رسانه های اصلاح طلب باید فضا را اصلاح کنند.
موضع گیری دیگر عارف در خصوص تفکیک جنسیتی در دانشگاه‌ها است، وی به طور جدی مخالف آن است و می‌گوید: باورم این است که دانشجو به سنی رسیده که خیر و شر خود را تشخیص دهد و از دیدگاه من دانشگاه سالم‌ترین بخش جامعه است.
گرایش سیاسی
عارف به لحاظ تفکر سیاسی اصلاح طلب است و خودش می گوید: تفکر اصلاح‌طلبی را قبول دارم که آقای خاتمی آن را نمایندگی می‌کرد و منجر به دوم خرداد ۱۳۷۶ شد. اصلاح‌طلبی در داخل نظام و برای پاسداری از ارزش‌ها و آرمان‌ها و اجرای کامل قانون اساسی است.
فعالیت های غیراجرایی
محمدرضا عارف به عنوان یکی از نظریه‌پردازان مطرح جهان در نظریه اطلاعات موفق به معرفی شبکه مخابراتی معروف Aref Network شد و در راستای گسترش علم مخابرات در کشور اقدام به راه‌اندازی دکتری برق-مخابرات در دانشگاه های تربیت‌مدرس، صنعتی اصفهان، یزد و چند دانشگاه دیگر کرد.
علاقه‌مندی فراوان عارف به علم و دانش سبب شد که وی با وجود مشغولیت‌های مدیریتی در تمام این سال‌ها به عنوان استادی برجسته در دانشگاه صنعتی اصفهان و صنعتی شریف و دیگر دانشگاه ها با هدایت بیش از ۱۱۰ پایان‌نامه دکتری و کارشناسی‌ارشد و تدریس در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری به فعالیت‌های علمی خود ادامه دهد. همچنین وی کتاب های سیستم‌های مخابراتی دیجیتال و آنالوگ، سیگنال‌ها و سیستم‌ها، سیگنال‌های تصادفی را ترجمه و بیش از ۲۸۰ مقاله علمی را تالیف و ارایه داده است.
یاران و همفکران
افرادی چون مرتضی حاجی، سیدصفدر حسینی، محمدرضا خاتمی، مصطفی معین، آذر منصور، عبدالله ناصری و بیشتر اصلاح طلبان از جمله یاران و همفکران عارف در عرصه سیاسی به شمار می روند.