سد یا به فارسی "بند" مانعی است که در جلوی جریان آب و برای مهار کردن آن ساخته می‌شود. سد دیواره‌ای محکم است که به منظور مهار یا تغییر مسیر آب در عرض دره و میان دو کوه و در مسیر رود بصورت تقاطعی ایجاد می‌شود.
در پشت سد، دریاچه‌ای درست می‌شود که آب درآنجا ذخیره می‌شود تا در موقع نیاز از آن استفاده گردد.سدی که در جای مناسب ساخته می‌شود، می‌تواند جلوی بسیاری از سیل‌ها و طغیان‌های آبی را نیز بگیرد.
خراسان رضوی دارای ۳۲ سد در حال بهره‌برداری است که به لحاظ زیر ساخت‌های انجام شده در حوزه تامین و توزیع آب اقدامات خوبی در این استان انجام شده است.
این سدها در شهرستانهای تربت‌حیدریه، قوچان، مشهد، خواف، درگز، سبزوار، جغتای، جوین، تایباد، تربت‌جام، چناران، سرخس، نیشابور، کلات و فریمان واقع شده‌اند.
در این میان سد دوستی واقع در شهرستان سرخس مشترک بین ایران و ترکمنستان با ظرفیت یک میلیارد و ۲۵۰ میلیون متر مکعب بیشترین ظرفیت ذخیره آب را داراست و یکی از منابع تامین کننده آب شرب مشهد به شمار می‌رود.
استان خراسان رضوی پس از ۱۸ سال متوالی درگیری با پدیده خشکسالی اکنون شرایط ترسالی را تجربه می‌کند.
در سالهای خشکسالی، بارندگی در این استان بسیار افت کرده بود و طی این مدت ظرفیت آب جمع شده در پشت سدها بین ۲۰ تا ۳۰ درصد بیشتر نبود و در حقیقت دو سوم ظرفیت سدهای خراسان رضوی برای سالهای زیادی خالی از آب بودند.
با افزایش بارندگی‌ها طی پارسال و امسال آب جمع شده در پشت سدهای استان خراسان رضوی نسبت به سالهای گذشته افزایش چشمگیری یافته است و هم اکنون نزدیک به ۸۰ درصد ظرفیت سدها پر است.
سدهایی که احداث آنها طی دو دهه، از سوی منتقدان به عنوان هدر رفت سرمایه ملی مطرح می شد، امروز علاوه بر ذخیره آب مورد نیاز شهروندان، نقش مهمی در مهار سیل و سیلابهای رخ داده را ایفا کرده‌اند.
۱۱ سد در خراسان رضوی سرریز شدند
مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی مجموع حجم ذخیره آب ۳۲ سد در حال بهره برداری این استان را یک میلیارد و ۵۱۲ میلیون متر مکعب اعلام کرد و گفت: یک میلیارد و ۲۵۰ میلیون متر مکعب از این حجم مربوط به سد دوستی مشترک بین ایران و جمهوری ترکمنستان است.
محمد علایی افزود: در حال حاضر بیش از هزار و ۲۱۳ میلیون متر مکعب آب در مخازن سدهای این استان جمع شده است که بیش از ۶۷۳ میلیون متر مکعب آن از ابتدای سال ۹۹ به سدهای استان وارد شده است.
وی ادامه داد: ظرفیت کنونی آب ذخیره شده پست سدهای خراسان رضوی ۷۷ درصد کل ظرفیت است که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱۶ درصد رشد دارد.
مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی گفت: هم اکنون ۲۳ درصد از ظرفیت سدهای خراسان رضوی خالی از آب است که نسبت به سال گذشته میزان پایینی است.
علایی افزود: هم اکنون ۷۹ درصد از ظرفیت سد دوستی آب دارد که این میزان در مدت مشابه سال گذشته ۶۴ درصد بوده است.
وی ادامه داد: در حال حاضر ۱۱ سد در استان خراسان رضوی به دلیل بارشهای خوب باران در سال جاری سرریز شده‌اند که برخی از این سدها در مهار سیلابهای ناشی از بارشهای شدید در مناطق مختلف استان نقش داشته‌اند.
وی این سدها را شامل ارداک و طرق در مشهد، درونگر در درگز، چهچهه، قره تیکان و زاوین در کلات، کمایستان و یام در جغتای و جوین، دولت آباد در چناران، سده در خواف و سد فریمان در فریمان عنوان کرد.
سدهای خراسان رضوی با مطالعه ساخته شده اند
قائم مقام شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی هم به خبرنگار ایرنا گفت: موضوع آب جزء دغدغه‌های اصلی مدیران و تصمیم گیرندگان به شمار می‌رود و احداث سدها در راستای نگهداری و ذخیره آبهای سطحی صورت گرفته است.
علیرضا طاهری افزود: پدیده سدسازی در خراسان رضوی ظرف چند سال گذشته از طرف منتقدان و سایر افرادی که علاقمندی‌های آبی داشته‌اند مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.
وی ادامه داد: برخی منتقدان سدسازی معتقدند حجم مخازن سدهای ساخته شده بیشتر از نیازها و بزرگتر از ظرفیت آبی استان بوده است و به اعتقاد آنان برخی از این سدها با معیارهای محیط زیست فاصله دارند.
قائم مقام شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی گفت: این در حالی است که تمام سدهای ساخته شده در استان با مطالعه احداث شده و از ساخت هیچ یک از آنها پشیمان نیستیم.
طاهری تصریح کرد: تمام سدهای احداث شده در این استان به منظور تامین آب شرب، صنعت و کشاورزی بوده و طی ۲ دهه گذشته هیچ سدی در این استان بدون مطالعات کارشناسی احداث نشده است.
وی ادامه داد: حجم مخزن و ارتفاع سدها بر اساس منطق عملکرد مخزن و مباحث فنی و اقتصادی صورت می‌پذیرد و لذا نه در سالهای خشک حجم آنها زیادتر برآورد شده بود و نه اکنون حجم آنها کمتر از میزانی است که در محاسبات، به دست آمده و اجرا شده است.
قائم مقام شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی گفت: بررسی تاثیرات مثبت و منفی سدها بر بالادست و پایین دست، مقوله ای بسیار مهم است و تعداد زیادی طرح سدسازی وجود داشته است که مطالعه در مورد آنها منجر به صدور حکم نساختن سدهای مزبور شده است.
طاهری در مورد تعدادی از سدهای بزرگ در برخی نقاط کشور که گفته می‌شود دقت‌های لازم درساخت آنها کمتر لحاظ شده است افزود: به دلیل عدم اشراف به مطالعات آنها اطلاعی ندارم ولی این موضوع در استان خراسان رضوی منتفی است.
سدها نقش مهمی در کنترل سیلابها دارند
قائم مقام شرکت آب منطقه ای استان خراسان رضوی گفت: برای ساختن یک سد مطالعات مختلفی پیرامون ایجاد سد توسط متخصصان رشته‌های مختلف نظیر هواشناسی و هیدرولوژی، اجتماعی و اقتصادی، کشاورزی و شرب، محیط زیست و کیفیت آب، زمین‌شناسی و خاک و پی، سازه و هیدرولیک انجام می‌شود.
طاهری افزود: سدها نقش مهمی در کنترل سیلابها دارند به طوری که همراه با آبخیزداری در سرشاخه ها ترکیب مناسبی برای حفظ و بهره برداری صحیح از منابع آب و خاک ایجاد می‌کنند.
وی ادامه داد: ما در سدسازی نیاز زیادی به پروژه‌های آبخیزداری در سرشاخه های بالادست داریم و پروژه های آبخیزداری و آبخوان داری در مخروط افکنه‌ها، اصلا منافاتی با سدسازی ندارند و مکمل هم هستند.
او با بیان این که در یک تقسیم‌بندی سدها به دو بخش کلی خاکی و بتنی تقسیم می‌شوند افزود: بیشتر سدهای خراسان رضوی خاکی هستند و سدهای بتنی استان سدهای طرق، کارده، زاوین وکمایستان هستند.
وی عمر مفید یک سد را معمولا"بین ۳۰ تا ۵۰ سال عنوان کرد و افزود: پس از این زمان سدها تا ۸۰ درصد حجم مخزن آنها توسط رسوبات پر می‌شود و در این گونه مواقع به دلیل سخت بودن و هزینه‌های بسیار بالای فرآیند رسوب برداری، مطالعه برای احداث سدی دیگر در بالادست و یا ترفیع سد موجود انجام می‌شود.