ایران به عنوان یکی از کشورهای صاحب منابع غنی و ارزشمند گاز و نفت، در طی ده‌ها سال گذشته، همواره منبع تامین انرژی برای دیگر کشورها بوده است، اما این تامین انرژی، گاهی به صورت‌هایی غیرقانونی صورت می‌پذیرفته است.
پدیده‌ی «قاچاق سوخت» یا «سوخت‌بری» نیز یکی از اشکال تامین منابع انرژی ایران برای کشورهای همسایه بوده است که برخلاف دیگر مدل‌ها، نه تنها سودی برای اقتصاد کشور نداشته است که تبدیل به یکی از مشکلات عمده در زمینه‌ی منابع در کشور شده است. اما قاچاق سخت و سوخت‌بری چیست و چگونه انجام می‌شود؟
قاچاق طلای سیاه
ایران به عنوان یکی از کشورهای تولید کننده سوخت‌های فسیلی در هر دو شکل نفتی و گازی، همواره سوخت‌های تبدیل شده را به بهایی پایین به شهروندان خود عرضه داشته است. در واقع قیمت بنزین و گازهای قابل مصرف در خودروها یا منازل در ایران، نرخی نازل داشته است، هرچند که با توجه به تغییر مداوم قیمت نفت، میزان تفاوت قیمت سوخت‌هایی نظیر بنزین در ایران در مقایسه با دیگر کشورها، فراز و فرودهایی نیز داشته است.
در عین حال قیمت بنزین در ایران معمولاً به صورت دوره‌ای و طولانی مدت تعیین می‌شود، این در حالی است که در بسیاری از کشورهای جهان، قیمت بنزین براساس تابعی از قیمت جهان یا منطقه‌ای آن تعیین شده و همواره دستخوش تغییر می‌شود. در نتیجه در دوره‌هایی ممکن است قیمت بنزین یا گازهای قابل مصرف در خودروها یا منازل در کشورهای همسایه، فاصله‌ای نجومی با قیمت آن در داخل ایران داشته باشد.
نکته دیگر آن است که در حالی که برخی کشورهای همسایه ایران همچون عراق، خود تولید کننده و صادر کننده سوخت هستند، کشورهایی دیگری در همسایگی ایران نظیر پاکستان، افغانستان، ترکیه یا ارمنستان، یا هیچ گونه منابع سوخت فسیلی ندارند یا منابع آن‌ها بسیار محدود و اندک است. در نتیجه قیمت سوخت در این کشورها، بسیار بالاتر از ایران است. در نتیجه طبیعی است که برخی از سودجویان در این کشورها، ترجیح می‌دهند که با توجه به این تفاوت قابل توجه قیمت، سوخت را از ایران قاچاق کرده و به کشور خود منتقل نمایند. اما چگونه؟
بطور طبیعی، سوخت ماده‌ای فرار است و نمی‌توان آن را به آسانی جابجا کرد. همچنین دولت تولید کننده انحصاری سوخت در کشور است و خرید سوخت در حجم‌های بالا نیز با سادگی امکان پذیر نیست یا آن که به آسانی شناسایی می‌شود. همچنین خرید و فروش سوخت در کشور تابع قوانین مشخصی است و اگر خریداری خارجی بخواهد از ایران سوخت بخرد، طبیعی است که باید بهای جهانی آن را پرداخت نماید و نمی‌تواند انتظار خرید سوختی ارزان را داشته باشد. در نتیجه قاچاقچیان در پی شگردهایی هستند که بتوانند از طریق آن، سوخت را از مبادی داخلی دریافت کرده و به طریقی به کشور خود منتقل نمایند. آن‌ها برای این منظور با ایجاد انبارهای غیرقانونی و صد البته خطرناک، در تلاش هستند تا سوخت را به صورت غیرقانونی تهیه، انبار کرده و در زمان مناسب از کشور خارج نمایند.
سوخت‌بران، سیاه بختان طلای سیاه
سوخت‌بری، یکی از روش‌های قاچاق سوخت در کشور است. منظور از سوخت‌بری، آن است که یک فرد به وسیله خودرو یا هر نوع وسیله‌ی نقلیه‌ی دیگری، میزان اندکی از سوخت را از هر نوعی که باشد، خریداری کرده و سپس بدون کسب مجوزهای قانونی، به یکی از کشورهای همسایه منتقل نماید. بدیهی است که این شیوه همچون شیوه کولبری، نمی‌تواند حجم قابل توجهی از کالا را انتقال دهد و سوخت‌بران اغلب افرادی هستند که تنها برای کسب درآمدی بسیار اندک و به دلیل شرایط نامساعد مالی، دست به این اقدام می‌زنند. سوخت‌بری همواره با خطرات بسیاری همراه است و سوخت‌بران در حین انتقال محموله‌های بنزین یا گاز ممکن است دچار حادثه و یا جان خود را از دست دهند.
تا پیش از طرح سهیمه‌بندی بنزین و توزیع کارت سوخت در کشور، سوخت‌بران می‌توانستند با مراجعه به پمپ‌های بنزین، با کمترین محدودیت بنزین یا گازوئیل را دریافت و آن را به کشور همسایه منتقل نمایند. اما پس از طرح سهیمه‌بندی بنزین علاوه بر افزایش قیمت سوخت، تهیه آن نیز دشوارتر شد و سوخت‌بران دیگر نمی‌توانند همچون گذشته و تنها با مراجعه به پمپ بنزین سوخت را خریده و قاچاق نمایند. در نتیجه سوخت‌بران با همکاری برخی نفرات دیگر از طرق مختلف همچون جعل سند یا کرایه کارت سوخت، بنزین یا گازوئیل را دریافت کرده و آن را پس از عبور از مرز، در اختیار خریداران قرار دهند.
هرچند سوخت‌بری یک تخلف است، با این حال برخی مسئولان و کارشناسان معتقدند که نباید با سوخت‌بران ، همچون سایر قاچاقچیان و متخلفان برخورد کرد؛ بلکه باید این نکته را در نظر گرفت که سوخت‌بران اغلب به دلیل مشکلات معیشتی و به ویژه در مناطق محرومی چون برخی مناطق محروم استان سیستان و بلوچستان، هرمزگان یا کرمان دست به قاچاق می‌زنند و اگر وضعیت معیشتی آنان بهبود بیابد، آنان نیز دست از سوخت‌بری خواهند کشید.
قاچاقچیان بزرگ و آسیب به سرمایه‌های ملی
سوخت‌بران اغلب میزان محدودی از سوخت را قاچاق می‌کنند، اما قاچاقچیان بزرگی نیز هستند که دست به قاچاق سوخت در ابعادی بزرگتر می‌زنند. این قاچاقچیان بطور حتم برای قاچاق میزان قابل توجهی از سوخت، نمی‌توانند بر کارت‌های بنزین تکیه کنند. به جای آن اولویت اصلی قاچاقیان بزرگ، سوخت یارانه‌ای است که در اختیار برخی مراکز قرار داده می‌شود. دولت برای حمایت از برخی صنایع و کارگاه‌ها، سوخت را با قیمتی پایین‌تر از بازار در اختیار آنان قرار می‌دهد، اما این بنگاه‌های به جای استفاده از سوخت برای تولید کالا یا مانند آن، سوخت مذکور را به قاچاقچیان فروخته و از این راه مبالغ هنگفتی به جیب می‌زنند. نفت کوره و نفت سفید، مهمترین انواع سوخت قاچاقی هستند که با این روش، از سوی قاچاقچیان خریداری و به دیگر کشورها قاچاق می‌گردند.
یکی دیگر از روش‌های قاچاقچیان بزرگ سوخت، شیوه «شناورهای کاغذی» است. برای این منظور قاچاقیان با ارائه اسنادی، درخواست خرید سوخت برای شناورهایی را می‌دهند که یا وجود ندارند و یا اساساً نیازی به سوخت مذکور نخواهند داشت. در این روش، اسناد مذکور، جعل می‌شوند و سپس با ارائه اسناد جعلی، سوخت مورد نظر دریافت می‌شود. پس از دریافت سوخت مذکور، این افراد سوخت را در لنج‌ها و شناورها انبار کرده و سپس به سمت کشور مقصد قاچاق می‌نمایند. استفاده از مدارک شناورهای صیادی و تجاری و قایق‌های ماهیگیری برای دریافت سوخت نیز از دیگر روش‌هایی است که قاچاقچیان از آن برای دریافت و انتقال سوخت به بهانه صیادی یا انتقال کالا استفاده می‌نمایند.
قاچاقچیان نیز سوخت قاچاق را در محموله‌های بزرگ و از طریق لوله گذاری یا بارگیری در لنج‌ها به دیگر کشورها منتقل می‌کنند. حجم بالای قاچاق سوختی که از سوی این گروه قاچاق می‌شود، بسیار بیشتر و قابل‌توجه‌تر از بنزین قاچاقی است که سوخت‌بران جابجا می‌کنند. این قاچاقچیان عمده، نیازمند گروه‌ها و تشکیلاتی هستند که بتوانند سوخت مذکور را در حجم‌ها بالا و از طرق مختلف قاچاق نمایند. قاچاقچیان سوخت حتی در مواردی با قطع لوله‌های انتقال سوخت در پالایشگاه‌ها و یا مراکز توزیع سوخت، توانسته‌اند مقداری قابل توجهی از سوخت را سرقت و سپس قاچاق نمایند.
سوخت، منبعی برای همه ملت
سوخت در انواع آن، یکی از سرمایه‌های ملی کشور است. در نتیجه می‌توان با قاطعیت گفت که قاچاق سوخت نه تنها سالیانه میلیاردها تومان به منابع ملی کشور ضرر وارد می‌کند که به این ترتیب راه فروش قانونی سوخت به کشورهای همسایه را نیز صد می‌کند و در واقع قاچاقچیان رقیبی برای فروشندگان دولتی سوخت هستند. از سوی دیگر به دلیل تحریم‌های یکجانبه آمریکا، کشورهای همسایه مشتریان بالقوه سوخت اضافی تولید شده در کشور هستند و می‌توان به صورت قانونی این سوخت را به کشورهای مذکور فروخت. در حالی که قاچاقچیان خود تبدیل به مانعی بر سر راه فروش قانونی سوخت شده‌اند.
در عین حال هرچه که قاچاقچیان بزرگ تبدیل به معضلی جدی برای عرضه سوخت در کشور شده‌اند، وضعیت سوخت‌بران بسیار متفاوت است. بسیاری از سوخت‌بران فاقد درآمد یا شغل مناسب هستند و در نتیجه فروش حجم اندکی از سوخت که با هزاران خطر و مشکل صورت می‌پذیرد تنها برای گشودن گره‌ای از زندگی آنان است و می‌تواند رونق اندکی به سفره سوخت‌بران محروم بدهد.
در نتیجه می‌توان بر این نکته تاکید کرد که همچون پدیده کولبری، باید به پدیده سوخت‌بری نیز به عنوان آسیبی اجتماعی نگریست که خود معلول محرومیت‌ها و مشکلات اقتصادی و مالی افرادی است که بطور حتم اگر فرصت بهتری برای تامین معیشت خود و خانواده خود داشتند، حاضر نبودند که خطرات فراوان سوخت‌بری را به جان بخرند و دست به چنین اقداماتی بزنند.
منابع
- مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، راهکارهای مدیریت مصرف و قاچاق سوخت، ۱۳۹۷
- مرکز پژوهش‌های مجلس سورای اسلامی، دستاوردهای کارت هوشمند سوخت و راهکارهای حفظ و ارتقای آن، ۱۳۹۵