میراث فرهنگی، اقتصاد صنایع دستی و گردشگری به یکی از پایه‌های ثابت و ارکان اصلی در دنیای تجارت امروز تبدیل شده و نقش موثری در توسعه و اقتصاد کشورها دارد.
صنایع دستی به عنوان مکمل بعضی از جاذبه‌های تاریخی و گردشگری که تبلور عینی فرهنگ و هنر بومی مردم است، می‌تواند عامل مهمی در شناساندن فرهنگ و تمدن و جذب گردشگران داخلی و خارجی باشد.
این هنر با ذهن خلاق هنرمندانی توانا و خوش ذوق و با تمام عظمت، فرهنگ و اسطوره های هر منطقه از ایران بزرگ را به زندگی امروز ایرانیان و جهانیان پیوند می‌زند.
در این میان سیستان و بلوچستان نیز دارای صنایع‌دستی متنوع و جذاب بی‌نظیری است که حاصل ذوق و خلاقیت ذهن و دستان توانای زنان و مردان هنرمند این خطه است.
زنان سیستانی و بلوچ، بانوانی صبور، بردبار و با ذوقی سرشار و دستانی توانا بیشتر وسایل خانه را خود در زیباترین شکل درست می‌کنند و از تهیه پارچه، دوخت و تزیین پوشاک و بافت نفیس‌ترین نقوش بر فرش، گلیم و جاجیم و از خاک و گل آثار زیبایی خلق می‌کنند که از دوران باستان تاکنون ادامه داشته و همه نشانگر هنر ناشناخته زنان این استان است.
مردان این سرزمین پرافتخار با فرهنگی غنی در کنار زنان هنرمند و خلاق خویش به فراخور فرصت‌های پیش آمده، به تهیه مصالح و ابزار و مواد اولیه صنایع دستی می‌پردازند تا در این کارهای دستی نیز شریک و یاور همسرانشان باشند.
معرفی صنایع دستی سیستان و بلوچستان
صنایع دستی این استان از جایگاه ویژه‌ای در میان مردم و به ویژه اقوام و عشایر برخوردار است و باعث شده تقریبا هیچ مسافری از سیستان و بلوچستان دست خالی بر نگردد.
نقوش به کار رفته بر روی آثار هنری سیستان و بلوچستان از دیرباز تاکنون توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب کرده و همواره مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار گرفته است.
سوزن‌دوزی
یکی از هنرهای بسیار زیبای مردم این سرزمین اسطوره‌ای سوزن‌دوزی است که یکی از اصیل‌ترین و زیباترین صنایع دستی کشور به شمار می‌آید و به مدد دستان توانا و فکر خلاق زنان هنرمند بلوچ و سیستانی بر عرصه پارچه جاودان می‌شود بطوری که مردم دنیا بلوچستان را به هنر سوزن‌دوزی می‌شناسند.
هنر سوزن‌دوزی با نقش گل‌ها، بوته‌ها و ترکیب رنگ‌ها مهمترین زیور لباس زنان بلوچ است.
رومیزی، سجاده، کوسن، روتختی، جانماز، سفره عقد، اشارپ، پشتی و مانند آن از انواع محصولات سوزن‌دوزی است.
اسپکه، بمپور، فنوج، ایرانشهر، پیپ، مته سنگ، چانف نیکشهر، روستاهای ایرندگان و مارندگان خاش، جالق، سوران، گُشت، کله‌گان سراوان و زاهدان عمده ترین مراکز سوزن‌دوزی سیستان و بلوچستان هستند.
سیاه‌دوزی
نوع دیگر سوزن‌دوزی در سیستان سیاه‌دوزی است که این نوع دوخت برای تزیین پیش سینه و سرآستین لباس به کار می‌رود و تنها از نخ سیاه رنگ که معمولا ابریشمی است استفاده می‌شود.
در سیاه دوزی با دوخت دندان موشی به هم چسبیده نقش‌هایی را به شکل مثلث بر روی لباس می‌دوزند و بین این دندان موشی ها گاهی از دوخت زنجیره استفاده می‌شود.
خامه‌دوزی یا خُمَک‌دوزی
خامک‌دوزی یا خمک‌دوزی واژه محلی خامه‌دوزی است که سفیددوزی نیز نامیده می‌شود و یکی دیگر از صنایع دستی سیستان و بلوچستان است.
اوج این هنر را می‌توان به دوران اشکانی و ساسانی نسبت داد.
دلیل خواندن این هنر ظریف و زیبای اصیل سیستانی به این نام این است که در گذشته ابریشم بدون هیچگونه پرداختی از قبیل رنگرزی و پخت و پز یا سفیدکاری و در واقع به صورت خام استفاده می شده به همین سبب به آن خمک دوزی می‌گویند.
خامه دوزی یا خمک دوزی در اصل همان سوزن‌دوزی است که در آن از نخ ابریشم استفاده می‌شود.
نقوش خامه دوزی بیشتر متشکل از خطوط منحنی گردان است و به منظور تزیین جانماز، سجاده، پیش سینه لباس، عرقچین، جلیقه، رومیزی، روتختی، سفره، کوسن و غیره از آن استفاده می‌شود.
پریواردوزی
این نوع دوخت که پلیوار نیز نامیده می‌شود، نوعی گل‌دوزی بر روی پارچه است که مواد اولیه و ابزار کار مانند سایر رشته‌های سوزن‌دوزی، نخ، پارچه و سوزن است.
دوخت مستقیما بر روی لباس انجام می‌شود و مانند سوزن‌دوزی بلوچی به پارچه‌ای با تارو پود منظم و عمود برهم نیازی نیست.
پریوار بیشتر بر روی حاشیه روسری و اشارپ زنان بلوچ بکار می‌رود و در بعضی مناطق مانند ایرندگان بر روی لباس در قسمت پیش سینه، سرشلوار و دور آستین دوخته می‌شود.
این هنر در میان اهالی بومی رایج است و در روستاهای سراوان و ایرانشهر به کار می‌رود.
سکه‌دوزی
این هنر به دلیل مصارف تزیینی و زینتی پس از سوزن دوزی جایگاه ویژه ای در بین مردم به ویژه مسافران و گردشگران دارد.
در این هنر از مواد و مصالحی مانند آیینه‌های ریز و درشت، پولک، منجوق و مروارید، خرمهره، دکمه صدفی، نوار یراق، پارچه، سکه و صدف استفاده و بیشتر در جشن‌ها و ازدواج‌ها استفاده می‌شود.
سکه دوزی و آینه دوزی در جهیزیه اغلب دختران سیستان و بلوچستان دیده می‌شود.
زیورآلات سنتی سیستان و بلوچستان
طلا همواره اهمیت زیادی در زندگی بشر داشته و اغلب برای خودآرایی و گاه ریشه مذهبی دارد و به عنوان بخشی از بهای عروسی از طرف خانواده داماد به عروس هدیه داده می‌شود.
وجود کوره‌های ذوب فلز در سیستان و بلوچستان شاید قدیمی ترین کوره‌های ذوب فلز در جهان باشد که نشان از قدمت هنر فلز سازی در این منطقه دارد.
هنر زیورآلات سنتی در این منطقه آمیزه ای از هنر میناکاری، مرصع کاری، مشبک کاری، منبت کاری و کنده کاری است.
این هنر دارای تنوع بی‌نظیر بیش از ۵۰ گونه مختلف است که می‌توان از انواع آن به دُر (گوشواره)، چوری (النگو)، سربند، کپگو (گردن بند) و تاسنی (سنجاق سینه) اشاره کرد.
حصیربافی
حصیربافی هنری با پیشینه‌ای به درازای شهرسوخته و دریاچه هامون است که جایگاهی ویژه در زندگی مردمان سیستان و بلوچستان دارد.
هنر حصیربافی در سیستان و بلوچستان، یکی از صنایع دستی اصیل و بومی است و مواد اولیه آن طبیعی و به شیوه کاملا سنتی توسط زنان سیستانی و بلوچ تولید می‌شود.
حصیربافی در منطقه سیستان با گویش خولک بافی و در بلوچستان با گویش تگرد تلفظ می‌شود که از نظر مواد اولیه تفاوت زیادی باهم دارند.
پرده، سایه بان و توتن (نوعی قایق حصیری) از محصولات تولیدی حصیربافی (خولک‌بافی) سیستان است که از نی و لوخ نیزار تالاب هامون تهیه می‌شود و روپگ (جارو)، پروند (زیرانداز)، سفت (جانماز)، کچو (خورجین) و کپات (سبد کوچک) از محصولات تولیدی حصیربافی بلوچستان است که از شاخ و برگ نخل خرما تهیه می‌شود.
گلیم بافی
از دیگر رشته‌های مهم صنایع دستی در سیستان و بلوچستان گلیم بافی است که تاریخچه آن به زمان ورود سکاها به منطقه سیستان باز می‌گردد.
گلیم بیشتر توسط زنان چادرنشین و دامدار که از پشم دام‌های خود به عنوان مواد اولیه بهره می‌برند، بافته می‌شود.
نقش‌های گلیم سیستان به صورت هندسی، ذهنی و راه راه برگرفته از محیط اطراف است.
رنگ‌های استفاده شده در گلیم‌های سیستان و بلوچستان معمولا تیره است که همین امر باعث شده تا گلیم این منطقه از مناطق دیگر کشور متمایز باشد.
از گلیم به عنوان زیرانداز، پشتی، سفره آرد و نان، خورجین و کیسه‌های نمک استفاده و برای تزئین آن از خرمهره، صدف، سکه، منگوله و سنگ‌های زینتی استفاده می‌شود.
سفال و سفالگری
روستای کلپورگان مهمترین مرکز تولید سفال سیستان و بلوچستان است که قدمت آن در این هنر به پنج الی هفت هزار سال می‌رسد.
زنان بلوچ، سفال‌ها را با دست می‌سازند و از چرخ سفالگری استفاده نمی‌کنند و برای تزیین کردن سطح سفال‌ها از ترکیب آب و تیتوک (سنگی که از کوه بیرک در نزدیکی محل بدست می‌آورند) استفاده می‌کنند، بعد با یک تکه چوب نازک خرمای وحشی، روی سفال طرح و نقش می‌زنند.
رنگ نقش‌ها قبل از پخت سفال قهوه‌ای متمایل به قرمز است و پس از حرارت دیدن سیاه رنگ می‌شود.
سفالگری اکنون در کلپورگان سراوان، هلونچکان نیکشهر و روستای کوه میتک سرباز جریان دارد.
از محصولات سفالی می‌توان به کاسه، بشقاب، قندان، قوری، گلدان، سینی، کوزه، چلیم وغیره اشاره کرد.
صادرات محصولات صنایع دستی سیستان و بلوچستان
معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: سال گذشته سه میلیون و ۷۸ هزارو ۵۸۶ دلار محصولات صنایع دستی این استان به سایر کشورها صادر شده است.
محمد بهروز عیسی‌زهی گفت: این صادرات بیشتر در زمینه محصولات سوزن‌دوزی، پوشاک سنتی، سفال و حصیر بوده است.
وی افزود: محصولات صنایع دستی سیستان و بلوچستان به کشورهای حاشیه خلیج فارس، عراق، تاجیکستان، آلمان و کشورهای دیگر صادر می شود.
معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان بیان کرد: همچنین پارسال یک میلیارد و ۷۸۰میلیون تومان اعتبار برای آموزش و ترویج صنایع دستی این استان از محل منابع استانی و ملی اختصاص یافته است.
وی گفت: خامه دوزی سیستان در پنج شهرستان این منطقه رونق دارد و در تلاشیم شهر ادیمی را به عنوان نامزد شهر ملی خامه دوزی به ثبت ملی برسانیم و در صورت موافقت، چهارمین روستای سیستان و بلوچستان بعد از ثبت جهانی کلپورگان، شهر ملی سوزن‌دوزی ایرانشهر و روستای ملی حصیربافی به ثبت خواهد رسید.
عیسی‌زهی ادامه داد: هرسال در روز جهانی صنایع دستی برنامه های مختلفی از جمله تجلیل از صنعتگران نمونه استان برگزار می شد که امسال به دلیل شیوع ویروس کرونا برنامه های این روز اجرا نمی شود.
وی افزود: هفته آینده اولین خانه خلاق صنایع دستی کشور با همکاری پارک علم و فناوری در زاهدان راه اندازی می شود که هشت برند صنایع دستی در آنجا حضور دارند.
معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان اظهار داشت: این طرح از سال گذشته در جریان سفر وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به استان استارت خورد و در نشستی که با حضور معاون صنایع دستی کشور و معاونت علمی و فن آوری ریاست جمهوری برگزار شد، ۱۵ میلیارد ریال اعتبار برای این پروژه تصویب تا خانه خلاق صنایع دستی ایران در این استان به عنوان موفق و پیشرو معرفی شود.
وی گفت: هدف از راه‌اندازی این خانه خلاق گردهم آوردن و استفاده از ظرفیت توانمندان و اندیشمندانی است که در حوزه استارتاپی، ایده‌ها و صنایع خلاق و نگاه های نو می‌توانند در عرصه های مختلف تاثیرگذار باشند.
عیسی زهی ادامه داد: این ایده‌ها می‌توانند در عرصه‌های بوم‌گردی‌های نوین، الکترونیک توریسم یا گردشگری الکترونیکی، بحث صنایع دستی و داده‌های صنایع دستی و زیرسازهای گردشگری تا استارتاپ‌ها و مباحث و ایده‌های نو که می‌تواند به عنوان یک خلاقیت در این زمینه بکار ببندند مورد هدف و بررسی قرار گیرد.
وی افزود: این خانه خلاق یک مدل بسیار خوب، دقیق و آینده داری خواهد بود که می‌تواند در کشور مطرح شود و باعث ظهور و بروز یک نوع نگاه ایده آل گرایانه‌ای برای صنعت صنایع دستی خلاق یا به صورت کلی استارتاپ‌هایی که می‌توانند در این زمینه تاثیرگذار باشند، شود.
معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان بیان کرد: جلسه ای به مناسبت هفته جهانی صنایع دستی از سوی معاونت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تدارک دیده شد که تعدادی از صنعتگران از جمله مرضیه حسن‌زهی و فاطمه ریگی ۲ نفر از هنرمندان شاخص و پیشکسوت سیستان و بلوچستان در دفتر ریاست جمهوری حضور یافتند و پرچم سوزن‌دوزی شده ایران توسط مرضیه حسن زهی به معاون اول رییس جمهوری اهدا شد.