جمهوری آذربایجان چند سال پس از کسب استقلال ملی خود بر اثر اجرای طرح های انرژی بزرگ با همکاری شرکت های فراملی جهان در دریای خزر توانست درآمد هنگفتی را به خود اختصاص دهد و اقتصاد خود را که در نتیجه فروپاشی شوروی دچار بحران عمیق شده بود ، احیا کند.
** فعالیت جمهوری آذربایجان برای بهره برداری از منابع انرژی خزر
میادین نفت و گاز در خاک جمهوری آذربایجان تا نیمه اول قرن بیستم منبع انرژی عمده شوروی سابق به شمار می رفت و در سال ۱۹۴۱ میلادی بالاترین حجم استخراج نفت در تاریخ صنعت نفت جمهوری آذربایجان یعنی ۲۳.۵ میلیون تن استخراج شد که ۷۶ درصد مجموع استخراج نفت شوروی را تشکیل داد.
توسعه و بهره برداری از میادین نفت و گاز واقع در دریای خزر به سال ۱۹۴۹ میلادی بر می گردد و به گزارش منابع رسمی جمهوری آذربایجان کارکنان صنعت نفت این کشور برای نخستین بار در جهان در راستای استخراج نفت و گاز در دریا اقدام کردند.
در سال ۱۹۴۹ میلادی با کشف بزرگ ترین میدان انرژی " نفت داشلاری " واقع در ۹۰ کیلومتری شرق باکو در دریای خزر پایه توسعه و بهره برداری از منابع نفت و گاز این دریا گذاشته شد. در پی این اقدام ، توسعه و بهره برداری از میادین دیگر از جمله " گرگان دنیز " ، " پیراللهی " و "جیلوو آداسی " در دریای خزر آغاز و نیز در راستای ایجاد زیرساخت های لازم برای توسعه منابع انرژی دیگر در دریا اقدام شد.
در سال های ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۰ میلادی در جمهوری آذربایجان همزمان با بهره برداری از چند میادین نفتی و گازی در دریای خزر ، کارهای اکتشافی زمین شناسی برای کشف میادین انرژی جدید در دریا ادامه داشت که بیشترین کارهای در آن دوره با توجه به نبود تجهیزات پیشرفته در عمق ۴۰ تا ۷۰ متر دریا انجام گرفته بود .
جمهوری آذربایجان فقط در دهه ۱۹۸۰ میلادی با به کار گرفتن تجهیزات حفاری نسبتا پیشرفته از جمله سکوی های شناور، موفق شد اکتشافات زمین شناسی در عمق ۲۰۰ تا ۳۵۰ متر دریا انجام دهد که در نتیجه آن چند میدان انرژی دارای ذخایر نفتی قابل توجه از جمله "آذری" ،" چراغ " و "گونشلی " کشف شد که این میادین در حال حاضر در همکاری با شرکت های نفتی فراملیتی توسعه داده می شود.
*** بهره برداری از منابع انرژی خزر پس از استقلال ملی جمهوری آذربایجان
در پی فروپاشی شوروی سابق در سال ۱۹۹۱ میلادی ، جمهوری آذربایجان هر چند استقلال ملی خود را به دست آورد ، اما صنعت نفت آن همانند سایر حوزه های اقتصادی در بدو استقلال ملی با توجه به قطع ارتباط با سایر جمهوری های تازه استقلال یافته و نیز نبود روابط اقتصادی با دیگر کشورها ، دچار بحران عمیق شد.
این وضعیت تا سال ۱۹۹۴ میلادی یعنی امضای نخستین قرارداد نفتی میان جمهوری آذربایجان و کنسرسیوم شرکت های خارجی برای توسعه سه میدان نفتی " آذری " ، " چراغ " و "گونشلی " واقع در دریای خزر ، ادامه داشت.
در نتیجه همکاری جمهوری آذربایجان با این کنسرسیوم به پیمانکاری "بریتیش پترولیوم " در سال ۱۹۹۷ میلادی نخستین محموله نفت از طرح توسعه میادین " آذری " ، " چراغ " و "گونشلی " از طریق خط لوله نفتی " باکو – نوروسیسک ( مسیر روسیه ) به بازارهای جهانی صادر شد.
در مجموع تا به حال بیش از ۵۰۰ میلیون تن نفت از این سه میدان دریایی استخراج شده که جمهوری آذربایجان درآمد کلان از آن به خود اختصاص داده است.
یکی از اقدامات بزرگ جمهوری آذربایجان در راستای بهره برداری از منابع انرژی دریای خزر ، کشف و توسعه بزرگ ترین میدان گازی " شاه دنیز " در همکاری با کنسرسیوم شرکت های خارجی و باز هم به پیمانکاری "بریتیش پترولیوم " می باشد که در سال ۲۰۰۶ میلادی نخستین محموله گاز طبیعی از این میدان که مجموع ذخایر آن نزدیک به یک تریلیون متر مکعب تخمین زده می شود ، حاصل شد.
تا به حال از میدان " شاه دنیز " نزدیک به یکصد میلیارد متر مکعب گاز طبیعی استخراج شده است و در حال حاضر فاز دوم توسعه این میدان گازی ادامه دارد و قرار است در قالب آن در اواخر سال جاری ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی در مرحله نخست به اروپا صادر شود که در سال های بعدی این رقم به ۳۰ میلیارد متر مکعب افزایش خواهد یافت.
شرکت ملی نفت ایران نیز با ۱۰ درصد سهم یکی از سهامداران طرح توسعه میدان گازی شاه دنیز می باشد .
به گزارش منابع رسمی جمهوری آذربایجان ، این کشور در ۲۵ سال اخیر از توسعه میادین انرژی دریایی یکصد و ۴۸ میلیارد دلار درآمد داشته است .
در حال حاضر شرکت دولتی جمهوری آذربایجان (سوکار) در راستای توسعه چند میدان انرژی از جمله "امید " ، " بابک " و "آبشرون " که اکتشافات انجام گرفته وجود ذخایر گازی قابل توجه در این میادین واقع در دریای خزر را نشان داد ، ادامه می دهد .
** ایجاد زیرساخت های صادرات نفت و گاز خزر به بازارهای جهانی
جمهوری آذربایجان در زمان شوروی سابق و در سال های اول استقلال ملی نفت خود را فقط از طریق مسیر روسیه و با خط لوله نفتی باکو – نوروسیسک صادر می کرد .
با افزایش حجم استخراج نفت از میادین "آذری "، "چراغ "و "گونشلی " در سال ۱۹۹۹ میلادی خط لوله نفتی باکو – سوپسا ( مسیر گرجستان ) راه اندازی شد که جمهوری آذربایجان برای نخستین بار فرصت صادرات نفت خود را نه از مسیر شمال ( روسیه ) بلکه از طریق مسیر غرب را به دست آورد.
در مرحله بعدی در راستای ساخت بزرگ ترین خط لوله نفتی باکو – تفلیس – جیهان به طول یک هزار و ۷۶۸ کیلومتر برای انتقال نفت خزر ( از میادین "آذری "، "چراغ "و "گونشلی " ) به بندر جیهان ترکیه در ساحل دریای مدیترانه احداث شده که به گزارش منابع رسمی جمهوری آذربایجان تا به حال بیش از ۴۰۰ میلیون تن از نفت خزر از این خط لوله صادر شده است .
همچنین با توسعه میدان گازی " شاه دنیز " در سال ۲۰۰۷ میلادی خط لوله باکو - تفلیس – ارزروم راه اندازی شد که در حال حاضر سالانه نزدیک به یک میلیارد متر مکعب گاز طبیعی این میدان از طریق این خط لوله به گرجستان و ۶ میلیارد متر مکعب نیز به ترکیه صادر می شود .
جمهوری آذربایجان در سال های اخیر در همکاری با گرجستان و ترکیه و نیز چند کشور اروپایی برای صادرات گاز طبیعی فاز دوم توسعه میدان گازی "شاه دنیز " به اروپا ، در راستای راه اندازی بزرگ ترین مسیر حمل و نقل گاز طبیعی اقدام می کند.
این مسیر جدید موسوم به "دالان گازی جنوب " به طول ۳ هزار و ۵۰۰ کیلومتر که راه اندازی آن ۴۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری در بر داشته است ، شامل خط لوله قفقاز جنوبی در خاک جمهوری آذربایجان و گرجستان ، خط لوله ترانس آنادولی ( تاناپ ) در خاک ترکیه و خط لوله ترانس آدریاتیک ( تاپ ) در خاک آلبانی ، یونان و ایتالیا می باشد و قرار است در اواخر سال ۲۰۲۰ میلادی نخستین محموله گاز طبیعی از طریق این دالان به اروپا صادر شود.
*** مذاکرات باکو و تهران برای همکاری در بخش انرژی در خزر
در چند سال اخیر میان شرکت دولتی نفت آذربایجان (سوکار) و شرکت ملی نفت ایران در راستای گسترش همکاری در حوزه های مختلف از جمله در امور اکتشاف و توسعه میادین نفت و گاز در دریای خزر مذاکرات به صورت مرتب انجام گرفته است .
در این ارتباط سفرهای متعدد متقابل بین هیات بخش انرژی دو کشور نیز انجام شده که در این سفرها و مذاکرات جزییات همکاری دو کشور در بخش انرژی در خزر مورد بررسی قرار گرفته است .
رییس جمهوری اسلامی ایران در جریان سفر دی ماه سال 1398 به استان اردبیل در شمال غرب ایران و نزدیک مرزهای جمهوری آذربایجان اعلام کرد که ایران و جمهوری آذربایجان برای استخراج و تولید نفت و گاز در دریای خزر همکاری می کنند.
حسن روحانی افزود: منابع نفت و گاز بسیار خوبی در دریای خزر وجود دارد که تولید آن به دلیل اینکه عمق دریا به ویژه در طرف ایران و بخش هایی از جمهوری آذربایجان بیشتر است، آسان نیست و ما با جمهوری آذربایجان در این زمینه به صورت مشترک همکاری خواهیم کرد.
وی افزود: ما تصمیم بسیار مهمی را اتخاذ کردیم تا در این منطقه بسیار مهم در دریای خزر به صورت مشترک در حوزه‌های اکتشاف، استخراج و تولید نفت تلاش و همکاری کنیم که البته بخش اکتشاف تقریبا به اتمام رسیده است.
رئیس جمهوری اقدام مشترک ایران و جمهوری آذربایجان برای تولید نفت و گاز در دریای خزر را بسیار مهم ارزیابی کرد و افزود: پس از برگزاری جلسات طولانی و مشترک درباره آن تصمیم گیری کردیم و به نتیجه رسیدیم.