ایران کشوری مخاطره خیز است یعنی از ۴۳ مخاطره‌ای که در دنیا وجود دارد ۳۴ مخاطره از جمله زلزله، سیل و سونامی را به خود اختصاص داده، بنابراین با توجه به موقعیتی که ایران از نظر زمین شناسی دارد می‌توان گفت که روی منطقه پرخطری قرار دارد، با این حساب کشور ما از نظر مخاطرات طبیعی رتبه سوم در دنیا را دارد، در این میان بحث سونامی در دریاهای شمال و جنوب مطرح است که معمولا بعد از زمین لرزه رخ می دهد.
ایران بر روی کمربند لرزه خیز آلپ - هیمالیا واقع شده و دارای لرزه خیزی بالایی است، تنوع زمین لرزه در فلات ایران به دلیل حرکت صفحه شبه جزیره عربستان به سمت شمال شرق و حرکت صفحه شبه قاره هند به سمت شمال است، با وقوع زمین لرزه، انرژی الاستیکی قابل ملاحظه ای در ناحیه کانونی آزاد می شود اما به دلیل اختلاف زمین ساختی، نحوه آزاد شدن و انتشار انرژی در مناطق مختلف متفاوت است در این میان دریای خزر از لحاظ زلزله خیزی و وقوع سونامی از دیر باز مورد علاقه و مطالعه زمین شناسان و ژئوفیزیکدانان بوده است.
برخی معتقدند وقوع سونامی در دریای خزر دور از انتظار نیست و موجب بروز خساراتی در سواحل شمالی کشور می شود و زندگی پنج میلیون نفر در این خط باریک ساحلی را تحت تاثیر قرار می دهد اما نتیجه پژوهشی که در مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر در سال ۱۳۸۹ انجام شد نشان می دهد که احتمال وقوع سونامی در خزر وجود دارد اما ارتفاع موج ایجاد شده از آن به حدی نیست که خطری را متوجه ساحل نشینان شمال کشور کند.
همایون خوشروان پژوهشگر و محقق در زمینه مسائل علوم زمین در این باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: دریای خزر دریایی حاصل فرایندهای زمین ساختی دوره پلیوسن مربوط به پنج میلیون سال قبل است که فرایندهای کوه زایی باعث شده ارتفاعاتی بالا بیاید و باعث شود که دریای خزر از دریای سیاه، دریای آزوف و دریاچه آرال جدا شود و امروز به صورت یک دریاچه بسته که بزرگترین آبگیر بسته دنیا است در آید.
مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط زیست مناطق ساحلی افزود: در این روند خزر را از لحاظ سیمای مرفولوژی و عمق بستر دریا به سه قسمت تقسیم می کنیم، بخش شمالی بخش کم عمق خزر است، یک گودال عمیق در بخش میانی داریم که نزدیک به ۷۵۰ متر عمق دارد و یک گودال بسیار عمیق دیگر به عمق هزار و ۲۵ متر در بخش جنوبی است این گودال ها توسط برآمدگی های زیر دریایی از همدیگر جدا می شوند.
وی ادامه داد: اگر به کانون زمین لرزه های بیش از پنج ریشتر در اطراف دریای خزر نگاه کنیم می بینیم که در بخش جنوبی زمین لرزه های بسیار زیادی داریم اما در داخل دریا در بخش جنوبی خزر هیچ نوع رکورد زمین لرزه ای وجود ندارد، در بخش میانی خزر همراستا با ارتفاعات قفقاز و ادامه ارتفاعات کپه داغ زمین لرزه هایی داریم بنابراین می شود گفت که بخش جنوبی دریای خزر یک منطقه بسیار پایدار از لحاظ زمین ساختی است و تنها اتفاقی که در اینجا می افتد بحث نشست رسوبات است که بیش از ۱۵ کیلومتر رسوب را در این بخش داریم اما به لحاظ پایداری نیروهای زمین لرزه می توان گفت که منطقه پایداری است.
خوشروان افزود: بنابراین اتفاقی که بخواهد در خزر رخ دهد یعنی زمین لرزه های مهیب بالاتر از هفت ریشتر که منجر به ایجاد امواجی شود که تخریب سواحل را به همراه داشته باشد کمی دور از ذهن است ضمن اینکه مطالعات ما نشان داد که در گذشته سونامی هایی تحت تاثیر زمین لرزه هایی در ناحیه شمالی بخش جنوبی دریای خزر که ارتفاعات زیر دریایی قفقاز در این منطقه است اتفاق افتاده اما حداکثر امواجی که توسط آنها ایجاد شده حدود یک و نیم متر ارتفاع داشته است.
مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط زیست مناطق ساحلی تاکید کرد: برآورد ما این است که اگر بخواهد در این ناحیه از خزر اتفاقی بیفتد و امواجی تشکیل شود که بخواهد به سمت سواحل جنوبی هدایت شود امواجی با ارتفاع حدود یک و نیم تا دو متر خواهد بود در واقع مدل های پیش بینی ما اینگونه نشان می دهند پس تخریبی به همراه نخواهند داشت.
وی تصریح کرد: بنابراین ما در دریای خزر نباید نگران سونامی باشیم آنچه که دریای خزر را دچار چالش می کند و زیرساخت ها و جوامع اطراف را می تواند تحت تاثیر قرار دهد بحث آلودگی است یعنی مردم به جای اینکه نگران مخاطرات زمین لرزه و بروز سونامی در محیط دریا باشند باید به فکر این باشند که چطور جلوی ورود آلودگی ها را به دریای خزر بگیرند و چطور می توانند با مدیریت صحیح این آلودگی ها را کاهش دهند چون می دانیم که آلودگی می تواند فشار مضاعفی را بر روی اقتصاد، اجتماع و مردم وارد کند.
خوشروان گفت: مثلا می توان به کاهش صید کیلکا در سواحل جنوبی دریای خزر اشاره کرد یا کاهش ماهیان خاویاری که تحت تاثیر آلودگی و ورود یک شانه دار مهاجم از سال ۲۰۰۰ میلادی تا حال حاضر رقم خورده است و خسارات زیادی به صنعت صیادی وارد کرده است بنابراین نباید به حرف های غیر کارشناسانه توجه کنیم چون مراجع ذیصلاح در این خصو ص در کشور زیاد است.
وی اظهار داشت: بنابراین نتایج این تحقیق نشان داد که بحث سونامی بزرگ در دریای خزر مردود است، سونامی در خزر اتفاق خواهد افتاد اما امواجی که بر اثر آن ایجاد می شود بین یک و نیم تا دو متر خواهد بود که قدرتی برای تخریب ندارند، ما در خزر امواجی با ارتفاع بیش از پنج متر تحت تاثیر بادهای بسیار قوی و تندبادها داریم که می توانند اسکله ها و زیر ساخت های ساحلی را دچار تخریب کنند پس اگر قرار است نگران باشیم باید نگران این امواج باشیم نه امواج سونامی، همچنین باید نگران این باشیم که دریای خزر وقتی از سال ۱۹۹۵ تا حالا به اندازه ۱۶۰ سانتیمتر کاهش سطح تراز داشته از این فرصت برای تجاوز به حد بستر و حریم دریا استفاده نکنیمو شرایطی ایجاد نکنیم که اگر در آینده دریا دوباره بخواهد به محل قبلی خود بر گردد به ما خسارات فراوانی وارد کند مانند اتفاقی که در دهه ۶۰ افتاد و پنج کشور حاشیه خزر متحمل بیش از ۱۵ میلیارد دلار خسارت شدند.