آذربایجان غربی با برخورداری از ۷۰۰ هزار تا یک میلیون هکتار اراضی قابل کشت یکی از استان‌های مستعد کشت انواع محصولات کشاورزی است که سالانه از این میزان بیش از ۵۰ درصد به کشت گندم اختصاص می‌یابد.
با توجه به اینکه مزارع گندم نیز برای بهره‌وری بیشتر نیاز به تناوب کشت دارند و هر ۲ سال یکبار می‌توان غلات را در مزارع کشت کرد، از مدت‌ها قبل کشاورزان به دنبال کشت جایگزینی بودند که بتواند هم از زمین بهره مناسبی بگیرند و هم تناوب کشت را رعایت کرده باشند.
برای تولید پایدار گندم، کشت دانه روغنی کلزا ضروری است زیرا این محصول در تناوب کشت با گندم سبب تقویت خاک، کاهش آفات و بیماری‌ها، استفاده بهینه از آب و در نهایت افزایش تولید گندم می‌شود.
در گذشته کشت محصولاتی آبی مانند چغندرقند، سیب‌زمینی، ذرت دانه‌ای و علوفه‌ای، آفتابگردان جایگزین گندم می‌شد اما کشت این محصولات که نیاز آبی شدیدی دارند، همیشه جوابگوی نیاز کشاورزان نبود و از طرفی دیگر نیاز کشور به واردات دانه روغنی مساله مهمی برای مسوولان کشور بود.
یکی از برنامه‌های جهاد کشاورزی در آذربایجان غربی برای جلوگیری از کشت مستمر گندم در مزارع برای بهبود کیفیت محصول، تنوع در کشت و کشت‌های جایگزین است که دانه روغنی کلزا به سبب داشتن قابلیت‌های مناسب از این جهت در برنامه این سازمان جای گرفته است.
با توجه به اهمیت آب در کشور به‌ویژه در آذربایجان‌غربی برای تامین این مایه حیاتی جهت احیای دریاچه ارومیه، تغییر نگرش و استفاده از روش‌های جدید آبیاری و محصولات جدید در این منطقه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
در راستای سیاست‌های کلی ستاد کشوری احیای دریاچه ارومیه برای طرح‌های نکاشت و ممانعت از کشت محصولات آب بر مانند چغندرقند و سیب زمینی، ترویج فرهنگ کشت کلزا مدتی است مورد توجه ویژه مسوولان قرار گرفته است.
طرح ۱۰ ساله خودکفایی دانه روغنی از چند سال قبل در کشور شروع شده است و جهاد کشاورزی از افزایش سطح کشت این محصول با خرید تضمینی، توزیع بذر داخلی و خارجی، کودشیمیایی و سموم مورد نیاز با قیمت یارانه‌ای حمایت می‌کند.
یکی از دیگر عوامل ضرورت توسعه کشت کلزا، نیاز کشور به این محصول است زیرا سالانه ۹۰ درصد دانه روغنی و مواد اولیه کارخانه‌های روغن خوراکی کشور از خارج وارد می‌شود و هر سال برای این منظور میلیاردها دلار ارز هزینه می‌شود.
علاوه بر خودکفایی در تولید دانه‌های روغنی، صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی، کنترل آفت‌ها، درآمد ۲ برابری از هر هکتار نسبت به کشت گندم و رعایت تنوع کشت در مزارع از دیگر مزایای کشت کلزاست.
سازگاری با شرایط اقلیمی و امکانات
کارشناس مسوول دانه‌های روغنی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان‌غربی می‌گوید: کلزا از جمله محصولات کشاورزی است که در اواخر تابستان و اوایل پاییز به صورت آبی کشت می‌شود و این فصل کشت در آذربایجان‌غربی متقارن با شروع بارش‌های پاییزه است.
کلزا در فصل پاییز تنها برای رویش نیاز به آبیاری دارد و بارش های پاییزه باعث رشد بوته می‌شود تا جایی که گیاه بتواند سرمایه زمستانه را تحمل کند و اوج رشد و شکوفایی کلزا در فصل بهار است
صولت قلی‌زاده افزود: کلزا در فصل پاییز تنها برای رویش نیاز به آبیاری دارد و بارش‌های پاییزه باعث رشد بوته می‌شود تا جایی که گیاه بتواند سرمای زمستانه را تحمل کند زیرا اوج رشد و شکوفایی کلزا در فصل بهار است.
وی با اشاره به اینکه در آذربایجان‌غربی به خاطر بارش بهاره به‌ویژه در سال‌های پربارش مزارع تنها از آب حاصل از بارش تغذیه می‌کند اضافه کرد: در این فصل حتی اگر بارش‌ها هم مناسب نباشد، به سبب پرآب بودن رودخانه‌ها و چشمه‌ها و سرریز شدن سدهای استان، از نظر آبیاری مشکل چندانی وجود ندارد.
وی اظهار داشت: برداشت مکانیزه کلزا به عنوان نخستین محصول کشاورزی در آذربایجان‌غربی در اواخر خرداد و اوایل تیر ماه با استفاده از همان ادوات که برای سایر غلات مورد استفاده قرار می‌گیرد صورت گرفته و تنها به "هد" مخصوص نیاز است.
کارشناس مسوول دانه‌های روغنی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان‌غربی گفت: هم اکنون بیش از ۴۰ دستگاه "هد" برداشت محصول کلزا با قیمت یارانه‌ای در اختیار کشاورزان استان قرار گرفته و مشکل خاصی در خصوص برداشت آن وجود ندارد.
وی اضافه کرد: برای کاشت این محصول نیز آذربایجان‌غربی از پتانسیل لازم برخوردار است و ۱۰۰ دستگاه ریزدانه‌کار مخصوص کشت کلزا در استان وجود دارد که علاوه بر کلزا قابلیت کشت سایر محصولات را نیز دارند.
قلی‌زاده افزود: با توجه به اینکه کلزا در مزارع آبی استان کشت می‌شود و برداشت آن زودهنگام است، برخی از کشاورزان می‌توانند از این فرصت استفاده کنند و مزارع را پس از برداشت برای کشت صفی‌جات و سبزیجات مختلف نیز مهیا کنند و به این شکل در سال ۲ بار محصول برداشت کنند.
کشت کلزا در سه هزار و ۶۸۶ هکتار از اراضی کشاورزی آذربایجان‌غربی
کارشناس مسوول دانه‌های روغنی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان‌غربی گفت: در سال زراعی جاری سه هزار و ۶۸۶ هکتار از مزارع استان به کشت کلزا اختصاص یافته که از این مقدار سه هزار و ۳۲۴ هکتار قابلیت برداشت محصول را دارد.
پیش‌بینی می‌شود امسال در مجموع بیش از هشت هزار تُن محصول کلزا از مزارع آذربایجان‌غربی برداشت شودقلی‌زاده افزود: با توجه به میانگین برداشت ۲.۳ تا ۲.۵ تُن محصول در هکتار است پیش‌بینی می‌شود امسال در مجموع بیش از هشت هزار تُن محصول کلزا از مزارع استان برداشت شود.
وی اضافه کرد: در بین شهرستان‌های آذربایجان‌غربی، پلدشت با هزار و ۶۰۰ هکتار جایگاه نخست کشت کلزا را در استان به خود اختصاص داده و بوکان با ۵۵۰ هکتار، نقده با ۴۴۷ هکتار، میاندوآب با ۲۳۱ هکتار و پیرانشهر با ۱۶۸ هکتار در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.
وی اظهار داشت: امسال ۴۰۰ هکتار مزارع الگو در شهرستان‌های میاندوآب و بوکان با استفاده از بذور داخلی و خارجی (فرانسه) کشت شده که پیش‌بینی برداشت محصول در این مزارع بیش از میانگین استان و حدود ۳.۵ تُن در هکتار است.
کارشناس مسوول دانه‌های روغنی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان‌غربی گفت: کشت این محصول در اواخر شهریور هر سال شروع شده و در اواخر خرداد سال بعد برداشت می‌شود و در زمان داشت به سبب همزمان بودن با فصل بارش باران‌های بهاری نیاز زیادی به آبیاری ندارد.
قلی‌زاده افزود: امسال برای خرید تضمینی این محصول از کشاورزان ۶ مرکز خرید اصلی در شهرستان‌های پلدشت، خوی، نقده، پیرانشهر، میاندوآب و بوکان و سه مرکز خرید فرعی در شهرستان‌های ارومیه، سلماس و مهاباد راه‌اندازی شده است.
وی با اشاره به اینکه امسال دولت قیمت خرید تضمین کلزا را ۴۶ هزار و ۶۰۲ ریال تعیین کرده است اظهار داشت: طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده پس از برداشت محصول و تحویل آن به مراکز خرید (تعاون روستایی) در فاصله زمانی بسیار کوتاهی مطالبه کشاورزان پرداخت می‌شود.
قلی‌زاده گفت: با توجه به اینکه خرید کلزا به صورت تضمینی بوده و محصول تولید شده تنها با این قیمت باید تحویل کارخانه‌های تولید روغن داده شود، فرصتی برای ورود دلالان به بازار کلزا وجود ندارد.
پراکندگی مزارع و مشکلات کشاورزان
یکی از کشاورزان کلزاکار اهل روستای "برده‌میش" مهاباد می‌گوید: امسال چهار هکتار از مزارع آبی را به کشت کلزا اختصاص دادم اما در زمان کاشت برای تامین دستگاه ریزدانه‌کار کشت کلزا با مشکل مواجه شده و چند هفته در نوبت بودم.
احمد رسولی افزود: هم‌اکنون در زمان برداشت محصول هم مشکلاتی وجود دارد به‌طوری که همه دستگاه‌های کمباین منطقه که برداشت گندم را انجام می‌دهند، "هد" مخصوص برداشت کلزا ندارند و باید منتظر کمباین مخصوص بود.
وی اضافه کرد: اگر چند نفر دیگر از اهالی این روستا با هم کلزا کشت می‌کردیم، رغبت کمباین‌داران دارای "هد" مخصوص برای آمدن به روستای ما و برداشت محصول در وقت مناسب بیشتر می‌شد.
یکی از کشاورزان روستای "حاجی‌خوش" مهاباد نیز گفت: علاوه بر وجود مشکل ادوات کشاورزی، زمان کاشت کلزا بسیار نامناسب است و در ۱۵ شهریور که باید کشت کلزا آغاز شود، هنوز بسیاری از محصولات آبی از جمله چغندرقند و ذرت برداشت نشده تا کشت را به موقع انجام دهیم.
فصل کاشت کلزا بسیاری از کشاورزان این منطقه با مشکل کم‌آبی مواجه هستند و تامین آب مورد نیاز ۲ نوبت آبیاری برای رشد کلزا در این فصل بسیار مشکل است
ناصر بهروش افزود: علاوه بر این در فصل کاشت کلزا بسیاری از کشاورزان این منطقه با مشکل کم‌آبی مواجه هستند به نحوی که تامین آب مورد نیاز ۲ نوبت آبیاری برای رشد کلزا در این فصل بسیار مشکل است و به همین خاطر رغبت کشاورزان به کاشت کلزا کمتر است.
وی اضافه کرد: از طرفی دیگر بیشتر کشاورزان این منطقه در اول مهر مشغول برداشت محصول باغات از جمله سیب، گردو و انگور هستند و زمان کافی برای تمرکز بر روی کشت کلزا ندارند.
وارداتی بودن بخشی از بذر کلزا، آشنا نبودن کشاورزان با این محصول، ضرورت نیاز به تحقیقات میدانی برای گونه‌های سازگار با شرایط اقلیمی و تمایل بیشتر کشاورزان برای کشت محصولات معمول از جمله چغندرقند و نخود و سایر حبوبات از دیگر مشکلات عمده کشت کلزا در آذربایجان‌غربی است.
در سال‌های اخیر کشت این محصول در بسیاری از استان های کشور رواج یافته و در آذربایجان‌غربی نیز کاشت آن رو به افزایش است اما شاید هنوز بسیاری از کشاورزان از مزایای کاشت این محصول به صرفه و اقتصادی در مزارع خود بی‌خبر باشند که این امر ضرورت آگاهی بخشی آنها را از طریق کارشناسان جهاد کشاورزی بیشتر می‌کند که البته در کنار آن خرید تضمینی محصول و پرداخت به موقع هزینه‌ها و حل مشکلات پیش روی کاشت این محصول می‌تواند نقش مهمی در توسعه کاشت آن داشته باشد.
کلزا (Brassica napus) از گیاهان دانه روغنی مهم در مناطق معتدل بوده و دارای طیف به نسبت وسیعی از سازگاری اقلیمی است؛ دانه کلزا دارای ۲۵ تا ۵۵ درصد روغن، ۱۸ تا ۲۴ درصد پروتئین بوده و به خاطر اسیدهای چرب اشباع نشده و فاقد کلسترول از کیفیت تغذیه‌ای بالایی برخوردار است.
سالانه بیش از ۵۵ میلیون تن کلزا در کشورهای عضو اتحادیه اروپا، چین و کانادا به عنوان سه تولیدکننده اصلی این محصول به دست می‌آید؛ میزان تولید این محصول در ایران بسیار اندک و کمتر از ۳۰۰ هزار تن در سال برآورد می‌شود که این رقم نیز در سال‌های اخیر با توجه ویژه وزارت جهاد کشاورزی به دست آمده است.
تامین روغن مورد نیاز کشور و جلوگیری از خروج ارز، تامین علوفه مورد نیاز دام و طیور و تامین امنیت غذایی و سلامت جامعه از اهداف توسعه کشت دانه‌های روغنی است.
کشت دانه روغنی کلزا در تناوب با گندم موجب تقویت خاک و پایداری تولید گندم در کشور می‌شود و ترویج آن طی سال‌های اخیر تدبیری از سوی مسوولان برای افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی آذربایجان‌غربی بوده است.