بی تردید، یکی از مهم ترین و برجسته ترین وجوه و ابعاد شخصیتی اهل بیت(ع) سیره تبلیغی آنها است. نگرش مسلمانان به خصوص شیعیان درباره آنان به عنوان الگو و نمونه، مستلزم بررسی دقیق و موشکافانه از زندگی آن بزرگواران بوده است. از این رو برای رسیدن به جامعه آرمانی و تحقق الگویی درست از تبلیغ اسلامی و فرهنگ سازی اجتماعی باید به تبیین هر چه بیشتر سیره شخصیتی و تبلیغی ائمه اطهار(ع) و شیوه های ارتباط آنها با مخاطبان و گروه های اجتماعی پرداخت تا از این راه زمینه و بستر لازم برای تحقق الگویی هدفمند و کارآمد از سیاست گذاری فرهنگی و اجتماعی در جامعه اسلامی فراهم شود. در این میان دوران حیات امام جعفر صادق (ع) دوران تعارض و درگیری اندیشه ها در جهان اسلام بود. بی تردید اگر مجاهدت ها و تلاش های امام صادق (ع) در مواجهه و برخورد با این اندیشه ها نبود، چه بسا اندیشه اصیل اسلامی به بیراهه می رفت.
امام جعفر صادق(ع)، وارث علوم رسالت
۲۵ شوال، روزی است که صادق آل محمد و خورشید تابناک شهر دانش و وارث علوم رسالت، چشم از جهان فرو بست. در این روز امام جعفر صادق (ع) با دسیسه منصور دوانیقی دومین خلیفه عباسی، مسموم شد و به شهادت رسید. امام صادق (ع) در دورانی می زیست که عصر برخورد مکتب ها و تضارب افکار مختلف فلسفی و کلامی بود. این دوران حاصل مواجهه فکری امت اسلام با مردم کشورهای فتح شده و نیز گسترش ارتباط تمدن اسلامی با دنیای خارج بود. دورانی که در مسلمانان شور و هیجان خاصی برای پژوهش و یادگیری علوم پدید آمده بود. این امام همام تا ۱۲ سالگی از خرمن دانش جد بزرگوارش امام زین العابدین (ع) خوشه چینی کرد. امام صادق (ع) پس از رحلت ایشان، مدت ۱۹ سال نیز درکنار پدر بزرگوارش امام محمد باقر (ع) زندگی کرد. به این ترتیب امام صادق (ع) با بهره مندی از محضر جد و پدر بزرگوارش که هر یک از آنان در زمان خویش حجت خدا و عالم ترین مردم روزگار بودند به حد کمال علم، فضل و ادب رسید.
عصر امام جعفر صادق(ع)
عصر امام صادق (ع) یکی از طوفانی ترین دوره های تاریخ اسلام است. در این دوران، قیام ها و انقلاب های پیاپی گروه های مختلف، به ویژه از طرف خونخواهان امام حسین (ع) به وقوع پیوست. همین انقلاب ها به انتقال حکومت بنی امیه به بنی عباس منجر شد. از طرف دیگر دوره آن حضرت(ع) عصر برخورد اندیشه ها و پیدایش فرقه ها و مذاهب مختلف بود به خصوص ورود عقاید و آرای اهل کتاب و دانشمندان یونانی، شبهات و اشکالات گوناگونی را در میان مردم رایج کرده بود. در آن زمان فرقه های متعددی پدید آمده بودند که عقاید و آراء خود را درباره اصول و فروع دین ابراز می کردند. افزون بر آن در زمینه هر یک از شاخه های علوم اسلامی نیز در میان کارشناسان آن علم، اختلاف نظر وجود داشت. به عنوان مثال در علوم قرائت قرآن، تفسیر، حدیث، فقه و علم کلام؛ بحث‌ها و مناقشات داغی در می گرفت و هر شخص به نحوی نظر می داد و از عقیده‌ای طرفداری می کرد. عده‌ای از دانشمندان غیرمسلمان نیز آزادانه در میان مسلمانان رفت و آمد می کردند و با علمای مسلمان به بحث و گفت وگو می نشستند. آنان شبهاتی درباره مبدأ و معاد و نبوت و دیگر اندیشه های مذهبی مطرح می کردند که بررسی یا رد بعضی از آنها چندان آسان نبود. در این دوره هرگونه سستی و کوتاهی موجب تضعیف دین و کاهش اعتماد مردم به تعالیم سازنده اسلام می شد. در آن شرایط امام صادق (ع) در صدد نجات توده های مردم از الحاد، بی دینی و کفر برآمد و کوشید مانع انحراف مردم از اصول و معارف اصیل اسلامی شود. به موازات آن با برنامه هایی دقیق و هوشمندانه، استحکام و برتری تعالیم و آموزه های آسمانی اسلام را به نمایش می گذاشت.
در این شرایط دشوار، امام جعفر صادق (ع) به احیا و ترویج معارف اسلامی پرداخت و مکتب علمی عظیمی به وجود آورد که محصول و بازده آن، چهار هزار شاگرد متخصص در رشته های گوناگون علمی بود. اینان در سراسر سرزمین پهناور اسلامی آن روز پراکنده شدند. هر یک از آنها خود، بازگو کننده منطق امام(ع) بود که همان منطق اسلام است و پاسدار میراث دینی و علمی و نگهدارنده اسلام راستین به شمار می آمد. این شاگردان مدافع اسلام و مانع نفوذ افکار ضد اسلامی و ویرانگر در میان مسلمانان شدند. احیای تعالیم اسلام توسط امام صادق (ع)، سبب شد که آن حضرت به عنوان رییس مذهب جعفری یا همان تشیع، شناخته شود.
امام صادق (ع) با استفاده از فرصت به دست آمده، بدعت‌ها و خرافاتی را که به تدریج در دین راه یافته بود از ساحت مقدس آیین محمد (ص) زدود و حقایق احکام را روشن و آیات قرآن را به درستی تفسیر کرد. ششمین امام شیعیان(ع) فقه اسلامی را که مدت یک سده دستخوش هوا و هوس حکام اموی شده بود از نو احیا و تدوین کرد. ایشان در زمینه موضوعات فلسفی با اصحاب و حتی افرادی که از دین و اعتقاد به خدا دور بودند، مناظرات علمی داشت. نمونه ای از بیانات مستدل ایشان در اثبات وجود خدای حکیم که به یکی از شاگردان و اصحاب خود به نام جابر بن حیان است. جابر از مردم خراسان بود، پدرش در شهر طوس به داروفروشی مشغول بود که به وسیله طرفداران بنی امیه به قتل رسید. جابر بن حیان پس از قتل پدرش به مدینه آمد. ابتدا در نزد امام محمد باقر (ع) و سپس نزد امام صادق ( ع ) شاگردی کرد. جابر از افراد عجیب روزگار خود و از نوابغ جهان اسلام است. او در تمام علوم و فنون مخصوصا در علم شیمی تألیفات زیادی دارد و در رساله های خود همه جا نقل می کند که جعفر بن محمد صادق (ع) به من چنین گفت یا تعلیم داد یا حدیث گفت.
در میان امامان از نسل پیامبر، عصر امام صادق (ع) منحصر به فرد بود. مشابه شرایط اجتماعی و فرهنگی آن دوران در زمان دیگر امامان فراهم نبود، زیرا آن دوران از نظر سیاسی، دوره ضعف و تزلزل حکومت بنی امیه و فزونی قدرت بنی عباس بود و این ۲ گروه مدتی در حال کشمکش و مبارزه با یکدیگر بودند. بنابراین حکام فرصت ایجاد فشار و مضیقه علیه امام (ع) و مردم را کمتر داشتند. از همین جهت، فضای مناسبی برای تعالی جامعه اسلامی مهیا شد که از لحاظ گسترش فضای علمی و اقتصادی نسبت به دوران قبل و بعد خود بی نظیر بود اما زمانی که حکام بنی عباس به قدرت رسیدند و مخالفان خود را سرکوب کردند، شدیدترین فشارها بر اهل بیت(ع) و دوستداران آنها وارد شد. وضع به حدی خفقان آور و خطرناک بود که بعضی از یاران نزدیک امام (ع) را شکنجه و مرگ تهدید می کردند، چنانکه نخبه هایشان جزو لیست سیاه بنی عباس بودند.
نهضت علمی امام صادق (ع)؛ اسلامی و کاربردی
نهضت علمی امام صادق (ع) از یک طرف نهضت اسلامی است و ریشه در معارف اسلامی و آموزه های وحیانی دارد، چنانکه می بینیم استناد به قرآن یکی از خصوصیات بارز امام صادق (ع) در تعلیم و گسترش علم و از طرف دیگر کاربردی است و متوجه نیازهای مختلف زندگی بشری است. مطالب علمی همه ریشه قرآنی و دینی دارند و منابع دینی قابلیت مدیریت، سازماندهی و پشتیبانی دانش را دارد. امام صادق (ع) در این زمینه می فرمایند: «خداوند در قرآن، بیان هرچیز را نازل کرده است. به خدا قسم هیچ چیزی را که بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نکرده و برای مردم بیان فرموده است.» به نظر امام جعفرصادق (ع) جوامع همواره در پویایی به سر می برند و نیازها و مسایل آنها دگرگون و نو می شود؛ از این رو نهضت تولید علم نیز باید پویا باشد تا بتواند با توجه به مقتضیات زمان و مکان و نیازهای متغیر انسان اثربخش شود.
بنابراین می توان نتیجه گرفت که از نظر امام(ع) نهضت علمی می بایست بر۲ پایه تعبد و تعقل باشد. پیام روایت های امام صادق(ع) این است که عالم شیعی فراتر از تاریخ باید با رعایت اندیشه های عقلانی حاکم بر مساله موردنظر چون اعتدال، رعایت مصالح و مفاسد و پرهیز از افراط و تفریط، تصلب و جمود به پاسخ گویی، تولید فکر بر مبنای صحیح و مقابله با افکار و اندیشه های منحرف بپردازد.