۳۵ کشور شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی ظهر روز دوشنبه ۲۶ خردادماه به وقت تهران در نشستی به بررسی یکی از مهمترین موضوعات اتمی جهان پرداختند. آنچه از فهرست دستور کارهای منتشر شده در این نشست مجازی می‌توان فهمید این است که پرونده هسته ای جمهوری اسلامی ایران مهمترین موضوع این اجلاس چهار روزه است. گزارش سالانه و همکاری‌های فنی سال ۲۰۱۹، نظارت و راستی‌آزمایی در جمهوری اسلامی ایران با توجه به قطعنامه ۲۲۳۱ سال ۲۰۱۵ شورای امنیت سازمان ملل، گزارش اجرای پادمان‌ها در سال ۲۰۱۹، توافقنامه پادمان‌های پیمان عدم اشاعه با جمهوری اسلامی ایران از جمله محورهایی است که آژانس به آنها رسیدگی خواهد کرد.
اهمیت این دوره از نشست شورای حکام سازمان ملل را می‌توان از تکاپوی چند ماه گذشته آمریکا و رژیم صهیونیستی برای تحت تاثیر گذاشتن بر تصمیمات اعضا بیشتر درک کرد. به گونه‌ای که «میخائیل اولیانوف» نماینده روسیه در سازمان‌های بین المللی با اذعان به این مسئله در حساب توییتری خود نوشت: «نشست آتی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی جلسه‌ای طولانی و ایران موضوع اصلی مورد بحث خواهد بود.»
موارد اتهامی علیه ایران و پاسخ حقوقی
تا روز پایانی نشست این نهاد مهم تصمیم‌گیر در آژانس بین المللی انرژی هسته ای سه روز زمان باقی است اما در همان روز نخست برخی ادعاها علیرغم هشدارهای ایران مطرح شده است. «رافائل ماریانو گروسی» مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در آغاز نشست شورای حکام آژانس و نیز در حاشیه نشست اعضای این نهاد برخی موارد اختلافی با جمهوری اسلامی را بیان کرد. بر اساس اظهارات روز دوشنبه گروسی آژانس مدعی است ایران : الف) چهار ماه امکان دسترسی این سازمان به دو مکان موردنظر را سلب کرده است. ب) نزدیک به یک سال، در مذاکرات جدی برای پاسخ به سوال ها درباره مواد هسته ای اعلام نشده احتمالی و فعالیت های مرتبط با هسته ای شرکت نکرده است. ج) این رویه ایران توانایی آژانس را برای برطرف ساختن سوالات و ارائه تضمین معتبر در مورد نبود مواد و فعالیتهای هسته ای اعلام نشده در این مکان‌ها تحت تاثیر قرار می‌دهد. د) هرجا فعالیت هسته ای در جریان است آژانس باید حضور داشته باشد.
این نشست ده روز پس از انتشار گزارش آژانس انرژی اتمی درباره ایران است که در آن گزارشگر آژانس اعلام کرده بود، ایران ذخایر اورانیوم غنی‌شده خود را تقریبا به هشت برابر حد اعلام شده در برجام افزایش داده است و سطح غنی‌سازی مورد توافق در این سند که ۳/۶۷ بوده به سطح ۴/۵ درصد افزایش داده است.
گزارش های آژانس درباره همکاری ایران با این نهاد دستکم طی هفت سال گذشته نشان داده که جمهوری اسلامی در مواجهه با این نهاد ناظر نهایت صداقت و شفافیت را به کار گرفته است.
«کاظم غریب آبادی» نماینده دائم کشورمان در آژانس بین المللی انرژی اتمی در اظهاراتی بر مبنای گزارش اجرای پادمان آژانس، ایران را در صدر بازرسی‌های سال ۲۰۱۹ آژانس بین المللی انرژی اتمی دانسته و گفت: «در سال ۲۰۱۹، از ۴۶۶ بازرسی آژانس (برابر با ۱۲۰۰ نفر روز) در میان کشورهای عضو این گروه، ۴۳۲ بازرسی (برابر با ۱۱۰۳ نفر روز) از ایران انجام شده که معادل ۹۲ درصد بازرسی ها در این گروه و ۲۰ درصد کل بازرسی ها در سطح جهانی است. همچنین از ۴۵ دسترسی تکمیلی انجام شده در سال ۲۰۱۹ در میان گروه ۶۲ کشور، ۳۳ دسترسی از ایران انجام شده که معادل ۷۳ درصد دسترسی ها در این گروه و ۲۴ درصد کل دسترسی‌ها در سطح جهانی است.»
در اظهارات فنی غریب آبادی درباره گزارش ۱۶ خرداد آژانس هم می خوانیم: اجرای فعالیتهای راستی آزمایی برجام در ایران توسط آژانس، در گزارش اخیر این نهاد مورد اشاره قرار گرفته و آمده است: تداوم اجرای فعالیتهای راستی آزمایی و نظارت در شرایط ویژه ناشی از کرونا و همکاری مناسب ایران در این زمینه؛ تداوم اجرای موقت و داوطلبانه پروتکل الحاقی از سوی ایران و ادامه راستی زمایی اظهارنامه‌های پروتکل توسط آژانس؛ تداوم راستی آزمایی عدم انحراف مواد هسته ای اظهار شده در ایران از سوی آژانس؛ و این که آژانس از روز اجرای برجام، به راستی‌آزمایی و نظارت در خصوص تعهدات هسته ای در ایران تحت برجام پرداخته است.
توضیحات غریب آبادی در حالی بیان شده است که رافائل گروسی روز دوشنبه اذعان کرد که حتی از زمان لغو محدودیت‌های فنی برجام به دلیل عدم پایبندی دیگر اعضا به مفاد آن، تغییری در همکاری‌های جمهوری اسلامی با آژانس به وجود نیامده و این همکاری‌های به روال سابق ادامه دارد.
با چنین توصیفاتی می‌توان دریافت که هم ایران و هم کشورها و نهادهای بی‌طرف عضو شورای حکام می‌دانند که ایران در فعالیتهای هسته‌ای مرتبط با برجام خلاف وعده و تعهد خود عمل نکرده است و این میان اگر اتهامی هست متوجه ناقض اصلی این توافق یعنی آمریکاست.
واکنش ایران به کارشکنی‌های آمریکا
پیش بینی کارشکنی‌های آمریکا در نشست شورای حکام برای مسوولان ایرانی کار دشواری نبود و شاید به همین دلیل است که حجت الاسلام «حسن روحانی» رئیس جمهوری روز یکشنبه در جلسه هیات دولت و در آستانه برگزاری نشست فصلی شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی، در خصوص قطعنامه ۲۲۳۱ گفت: مساله پایان تحریم تسلیحاتی در مهرماه امسال یکی از دستاوردهای مهم برجام است و اگر آمریکایی‌ها بخواهند این دستاورد را زیر سوال قرار دهند کشورهای بزرگ دیگر می‌دانند که عکس‌العمل ما چه خواهد بود. اخیرا آمریکایی شروع به تهدید آژانس بین المللی اتمی و شورای امنیت با هدف به استخدام گرفتن این نهادها کرده اند که مطمئن هستیم هم دیپلمات‌ها و هم مسوولین کشور ما در این زمینه در برابر آمریکا به خوبی خواهند ایستاد و ما نخواهیم گذاشت آمریکایی‌ها موفق شوند.
«سید عباس موسوی» سخنگوی وزارت امورخارجه پیش از آغاز این نشست و ده روز پس از جو روانی منفی علیه ایران که به دلیل گزارش آژانس به وجود آمده بود، بار دیگر هشدار داد که این نهاد بین المللی تحت تاثیر اقدامات آمریکا و رژیم صهیونیستی برای اتخاذ تصمیم غیرسازنده قرار نگیرد و در این صورت با واکنش درخور ایران روبرو خواهد شد.
موسوی در نشست خبری روز ۲۶ خرداد تصریح کرد: «آمریکا سازمان ملل و نهادهای بین المللی را گروگان اهداف خود گرفته است و این مشی آمریکاست. آژانس باید این همکاریها را قدر بدانند و وارد حاشیه‌سازی بی‌مورد نشوند. امیدواریم نشست آنها منجر به نتیجه‌ای شود که برای حفظ صلح و امنیت بین‌المللی مهم و کارآمد و سازنده باشد.»
پشت صحنه ادعای وجود مکانهای پنهان
آژانس بر چه مبنایی از مکانهای پنهان هسته ای در ایران سخن می‌گوید؟ پاسخ این پرسش را می توان در انواع نقاشی‌های «بنیامین نتانیاهو» نخست وزیر رژیم صهیونیستی در نشست های مجمع عمومی سازمان ملل متحد جست، آن زمان که وی درباره مکان ناشناخته هسته‌ای در ایران سخن می گفت و از تورقوزآباد تا کویرهای ایران را به عنوان مکانهای مخفی غنی سازی در ایران معرفی می‌کرد. مبنای ادعاهای اخیر آژانس انرژی اتمی هم آنگونه که شواهد نشان می دهد در همین اظهارات نتانیاهو ریشه دارد.
تکرار این ادعاها اما دستکم در مقطع کنونی یک دلیل آشکار دارد و آن نزدیکی پایان محدودیت‌های تسلیحاتی علیه ایران است. سازمان ملل متحد در قطعنامه ۲۲۳۱ خود پس از انعقاد توافق هسته‌ای ایران با غرب هرگونه تجارت تسلیحاتی ایران با کشورهای دیگر تا ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰ برابر با ۲۷ مهرماه۱۳۹۸ ممنوع اعلام کرد و ایران هم تاکنون بر این تعهد خود پایبند باقی مانده است. اکنون اما تا اکتبر ۲۰۲۰ چند ماه بیشتر نمانده و آمریکا به تحریک تل آویو، نگران روزهایی است که ایران بتواند مانند دیگر کشورهای جهان سلاح دادوستد کند.
برای رفع این نگرانی کاخ سفید از هیچ کوششی فروگذار نکرده است و شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی یکی از محورها و مکانهای این تلاش‌هاست. تلاش‌هایی که «لارنس نورمن» خبرنگار «وال‌استریت‌ژورنال» آن را در راستای صدور قطعنامه علیه ایران در نشست روز دوشنبه شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ارزیابی کرده بود. آمریکا از سوی دیگر در سازمان ملل متحد هم درصدد القای این موضوع است که موشک‌های شلیک شده به تاسیسات نفتی عربستان سعودی منشاء ایرانی دارد. در پروژه دیگری جمهوری خواهان کنگره آمریکا تلاش می‌کنند تا جامع ترین تحریم‌ها را علیه ایران تدوین و اجرا کنند که تمدید تحریم‌های تسلیحاتی هم در زمره آن هاست. اگر آمریکا بتواند بر نشست شورای حکام تاثیر گذاشته و قطعنامه مورد نظر خود را استخراج کند می‌تواند ایران را ناقض برجام نشان داده و در گام بعدی برای تمدید تحریم‌ها گام بردارد، در صورت توفیق در این زمینه اما ایران هم شاید در صداقت و شفافیت عملکرد خود در برابر نهادهای به گروگان گرفته شده آمریکا تجدید نظر کند.
نکته قابل تامل در این بین نوع مواجهه آژانس بین المللی انرژی اتمی با برنامه هسته ای کشورهای مختلف از جمله ایران است اگرچه همکاریها و یا نظارتهای آژانس بر برنامه هسته ای ایران در چهارچوب پادمان،پروتکل الحاقی و برجام طراحی و تدوین شده است با این حال چند نکته باید در این زمینه مد نظر قرار گیرد. نکته نخست اینکه استناد به ادعاهای رژیم صهیونیستی در خصوص برنامه هسته ای ایران نشان دهنده حاکم بودن رویکردهای سیاسی بر رویکردهای فنی است واقع امر این است که ایران پاسخ‌های حقوقی مستدل و متقنی درباره فعالیتهای هسته‌ای خود دارد. اگر شورای حکام آژانس صرفا با رویکردهای فنی و بی طرفانه اقدامات خود را پیگیری کند، قاعدتا می‌توان پایانی بر خواسته‌های‌آن متصور بود ولی اگر بنا باشد هر ادعای دشمنان آشکار ایران مستمسکی برای نظارت بر ایران باشد طبیعی است که این رویکرد به نتیجه ای نخواهد رسید.
نکته قابل تامل دیگر اینکه آژانس و اعضای شورای حکام با زبان فنی به بیان دیدگاه‌های سیاسی خود می‌پردازند با این حال این کشورها و آژانس نباید فراموش کنند که بیشترین کارشکنی‌ها در اجرای وجوه فنی برجام از سوی چه کشوری اعمال شد. اعمال تحریم‌های فنی هسته‌ای بر برنامه هسته‌ای ایران عملا باعث شد موارد پیش بینی شده در برجام محقق نشود. در چنین شرایطی صحبت از بالارفتن ذخایر ایران و توسعه فعالیتهای هسته‌ای باید با مد نظر قرار گرفتن چنین ملاحظاتی مد نظر قرار گیرد. نهایت اینکه انتظار می‌رود آژانس و کشورهایی که در نشست آن حضور یافتهاند با در نظر گرفتن جمیع شرایط و لحاظ کردن سابقه کارشکنی‌های آمریکا و رژیم صهیونیستی به موضوع فعالیتهای هسته‌ای ایران نگاه کنند.