بررسی چاپ قرآن در ایران، نه تنها از دیدگاه دینی که از لحاظ تاریخی هم اهمیت زیادی دارد. تاریخچه چاپ قرآن در جهان به قرن ۱۶ میلادی و چاپخانه پاگانانینی در ونیز ایتالیا برمی‌گردد اما با ورود دستگاه‌های چاپ سنگی و سربی به ایران، قرآن نخستین کتابی بوده است که توسط این دستگاه‌ها چاپ شده، نخستین قرآن‌های ایران در نیمه دوم قرن سیزدهم، یعنی در ۱۲۴۰ تا ۱۲۵۰ قمری چاپ شده‌اند.
نخستین چاپخانه در ایران
نخستین چاپخانه در ایران به دوران صفویان بازمی‌گردد که کشیشان ارامنه در جلفای اصفهان با آن تعدادی دعا و ذکرهای مسیحی را چاپ کردند. در دوره حکومت نادرشاه افشار به گزارش دو سیاح خارجی جزوه‌هایی به لاتین و عربی در ایران چاپ و پخش شد اما در دوران ولایت عهدی عباس میرزای نایب السلطنه است که صنعت چاپ در ایران به طور جدی آغاز شده و شکل می‌گیرد. زمان فتحعلی‌شاه قاجار، عباس میرزا به دلیل استقرار حکومتش در تبریز و نزدیکی‌اش با عثمانی و با برخی از صنایع که در آن دیار به کار گرفته می‌شد، با چاپ آشنا شد؛ علاوه بر آن، او خواهان پیشرفت‌های نظامی و سیاسی بود، به ویژه برای تعلیم و آموزش سپاه و دیگر آشنایی با دیگر علوم لازم، به ضرورت رفع عقب ماندگی‌های محسوس در آن زمان. در این میان چاپخانه‌ای لازم بود که به نشر روزنامه و کتاب‌های آگاهی دهنده به ویژه کتاب‌های علمی اختصاص یابد. این مهم سرانجام با حمایت و پی‌گیری‌های او محقق شد. بدین ترتیب، او بنای نخستین چاپخانه‌ای را گذاشت که در ایران، به زبان فارسی و با روش چاپ سربی، به نشر کتاب پرداخت.
دستگاه‌های چاپ که به ایران آورده شدند چاپ حروفی (سربی) بودند اما این نوع چاپ دارای اشکالاتی بود که راه را برای پیدایش چاپ سنگی هموار کرد. چاپ‌های سربی دارای کیفیت خوبی نبودند و با نادرستی املایی و مشکلاتی هم چون کم رنگی و پاک شدن خطوط مواجه بودند. این نقیصه‌ها وقتی که در کنار نوشته‌های دست‌نویس با خط نستعلیق و دیگر خطوط دارای کیفیت عالی قرار می‌گرفت، بیشتر خود را نشان می‌داد و آشکار بود که مردم به متون دست‌نویس بیشتر بها می‌دهند.
نخستین قرآن چاپ سربی
میرزا زین العابدین تبریزی، بانی نخستین چاپخانه سربی در تبریز بود، در دهه سوم قرن سیزدهم هجری چندین کتاب در تبریز به چاپ رساند، بین سال‌های ۱۲۳۹ - ۱۲۴۰ قمری توسط فتحعلی شاه به تهران احضار شد و با حمایت منوچهرخان گرجی معتمدالدوله، چاپخانه ای را در تهران دایر کرد.
چاپ سربی، نوعی چاپ است که قطعه‌های سرب را در کنار هم قرار می‌دهند و با آن چاپ می‌کنند. روش چاپ سربی، روش نسبتا ساده‌ای است، در این روش کاغذ روی صفحه‌ای متشکل از حروف برجستهٔ سربی و آغشته به مرکب، فشرده می‌شود و بر اثر فشار، حروف بر صفحه کاغذ نقش می‌بندد. حروف‌چینی روزنامه نیز نخست به صورت دستی انجام می‌گرفت، ولی بعدها این کار با دستگاه‌هایی که معمول‌ترین آنها «لاینو تایپ» بود، صورت پذیرفت.
این چاپخانه شماری از آثار دینی را به چاپ رساند و آثاری که در این سال ها چاپ شد، به چاپ‌های معتمدی شهرت یافت. آثاری از علامه مجلسی و شماری دیگر که از آن جمله کتاب محرق القلوب، مجالس المتقین و روضة المجاهدین است، از چاپ‌های این چاپخانه به شمار می‌آیند.
قرآن معتمدی، نخستین قرآنی است که با حروف سربی در سال ۱۲۴۲ ق (یعنی ۱۲۰۵ش) در همین چاپخانه چاپ شده. ویژگی عمده این قرآن آن است که حروف سربی آن با خط نسخ بسیار زیبا طراحی و به صورت دو رنگ و بسیار زیبا و منظم صفحه بندی و چاپ شده است.
این قرآن در ۲۲۹ صفحه و در ۱۴ سطر عربی و ۲۱ سطر فارسی چاپ شده و حاوی تصاویر زیبای گل ومرغ و تذهیب به شیوه مرسوم و مکتب قاجاری است. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، نسخه‌ای از این قرآن را در قالب لوح فشرده به مخاطبان عرضه کرده است.
نخستین قرآن چاپ سنگی
لیتوگرافی یا چاپ سنگی، از سنگ مرمر (کربنات کلسیم) در دستگاه چاپ استفاده می‌شده است. در فن چاپ سنگی، از وسایل ساده تر و کم هزینه تری نسبت به چاپ سربی استفاده می شد و خطر نگهداری این وسایل در مقایسه با وسایل چاپ سربی کمتر بود، به همین دلیل چاپ سنگی بیش از ۵۰ سال در ایران رواج داشت.
چاپ سنگی برای نخستین بار توسط میرزا صالح بن حاج باقرخان شیرازی معروف به میرزا صالح تبریزی در تبریز به راه افتاد. میرزا صالح از سوی عباس میرزا نایب‌السلطنه برای فراگیری هنرهای جدید به روسیه رفته بود، او در بازگشت یک دستگاه ماشین چاپ سنگی با خود به تبریز آورد و آن را در سال ۱۲۵۰ ق راه‌اندازی کرد و آقا علی‌بن حاج محمدحسین امین الشرع تبریزی را به ریاست آن گماشت. در همین چاپخانه ابتدا قرآن مجید (۱۲۴۹ ق ) و سپس زادالمعاد (۱۲۵۱ ق. ) را چاپ کردند. این قرآن ۳۳۷ برگ دارد و در ۱۴ سطر توسط محمدحسین ابن میرزامحمد تبریزی، نوشته شده است.
چاپ‌های قرآن کریم به ارزشمندی نسخ خطی
تاریخچه چاپ قرآن در سال‌های بعد، مفصل‌تر و پرکارتر شده است، قرآن‌هایی که در طول سالها منتشر شده‌اند، هر یک ویژگی‌های منحصر به فردی دارند اما بیشتر دستگاه چاپ در ایران، با ورود با کشور، نخستین اثری که منتشر کرده‌اند، قرآن کریم بوده است.
نسخه‌های مختلفی از این قرآن‌ها در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانه آستان قدس رضوی و دیگر کتابخانه‌ها موجود است که می‌تواند مورد پژوهش قرار بگیرد. امروزه این آثار، به اندازه نسخ خطی ارزشمند به شمار می‌آیند و بر اهمیت تاریخی آنها روز به روز افزوده می‌شود.