«فیلیپو گراندی» رئیس کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان با اشاره به ثبت رکورد جدید آوارگان و پناهجو بیان کرد: تعداد مردان، زنان و کودکانی که در سراسر جهان ناگزیر به ترک وطن خود و پناهنده شدن به دیار دیگر و یا آوارگی در سرزمین خود شدند ۸۰ میلیون نفر است ؛ رقمی تکان دهنده که توجه جدی جامعه جهانی به مصائب پناهجویان است و آوارگان را می‌طلبد.
قدردانی سازمان ملل از میزبانی ایران
سازمان ملل متحد همواره از رویکرد انسان دوستانه و مبتنی بر نوع دوستی، آموزه های دینی و ملی جمهوری اسلامی ایران در ارائه خدمات گسترده به پناهجویان از جمله شهروندان افغان قدردانی کرده و ایران را یکی از سخاوتمندترین کشورهای میزبان پناهجویان خوانده است.
بابار بلوچ سخنگوی کمیساریای عالی پناهندگان در گفت‌وگو با ایرنا گفت: جمهوری اسلامی ایران با گذشت ۴ دهه، همچنان میزبانی سخاوتمند برای پناهجویان افغان است.
جمهوری اسلامی ایران در چهار دهه اخیر میزبان بزرگترین جامعه پناهندگان دنیا به خصوص شهروندان افغان بوده و حتی در دوران جنگ تحمیلی عراق و تحریم‌های ظالمانه دهه‌های اخیر هم حاضر به قطع ارائه خدمات به شهروندان افغانستان به عنوان کشور همسایه نشد. هم اکنون حدود دو و نیم میلیون شهروند افغان در ایران حضور دارند که تنها حدود نیمی از آنها در فهرست رسمی پناهجویان کیمساریای عالی پناهندگان سازمان ملل ثبت شده است.
«آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل متحد که پیشتر به مدت ده سال ریاست کمیساری عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان را برعهده داشت، بیان کرد: مایه تاسف است که ۱۰ میلیون از رقم کل ۸۰ میلیون پناهجو و آواره، فقط در همین یک سال گذشته ترک وطن کرده اند.
پدیده پناهندگی و پناهجویی که از دیرباز وجود داشته، اکنون و در قرن ۲۱ میلادی نیز همچنان یکی از مهمترین مسائل جامعه بین المللی است؛ با این تفاوت که بحران شیوع کرونا تهدیدی مضاعف برای پناهجویان و آوارگان که خود آسیب پذیرترین اقشار بودند، ایجاد کرده است.
بیماری همه گیری کووید ۱۹ ضربه کاری خود را نه فقط بر پیکر انسان‌ها که بر پیکر اقتصاد جهان نیز وارد آورده است. اقتصادها ورشکست شده و همه جا بذر فقر، بیکاری، قحطی، گرسنگی، رنج و بدبختی افشانده می‌شود. تک تک این عوامل به سهم خود اهرمی است تا یک بار دیگر نیازمندترین اقشار جامعه برای برخوردار بودن از یک زندگی بهتر راه مهاجرت در پیش بگیرند.
با هدف مهار ویروس کرونا، چند ماه است مرزها بسته شده و برنامه کشورها برای پناهندگی و مهاجرت معلق مانده، حمل‌ونقل جهانی تعلیق شده و در بیشتر شهرها قرنطینه حاکم شده است و مردم مجبور به ماندن در خانه هستند. همه این اقدامات، روند مهاجرت را در سطح جهان به ویژه از مناطق فقیر به کشورهای ثروتمند متوقف کرده است.
میلیون‌ها مهاجر آفریقایی و لاتین‌تبار و جمع زیادی از ساکنان کشورهای حوزه خاورمیانه، جنوب و غرب آسیا هر ساله با رویای دست یافتن به زندگی بهتر، قدم در راهی پر فراز و نشیب می‌گذارند و این نقطه شروع ماجرای تلخ و غم انگیز مهاجرت است؛ داستان تلخی که هر لحظه تحت تاثیر مسائلی همچون ظرفیت محدود پذیرش و قوانین سختگیرانه کشورها محکوم به شکست است.
آمریکای لاتین که زمانی شلوغ‌ترین جاده‌های مهاجرت را داشت و از مبداء آمریکای جنوبی شروع می‌شد و با عبور از آمریکای مرکزی و مکزیک به آمریکا می‌رسید، امروز خلوت و ساکت است. دولت ترامپ برای مهار ویروس کرونا، مرزها را تقریبا به روی همه مهاجران بسته است.
سازمان بین المللی مهاجرت از متوقف شدن نیمی از موج مهاجران از آفریقای غربی و مرکزی به عبارتی دستکم ۳۳ هزار مهاجر، پشت مرزها به دلیل محدودیت های تردد ناشی از شیوع ویروس کرونا خبر داده است.
با نگاهی به فهرست کشورهای مهاجرفرست از جمله کامرون، بورکینافاسو، بروندی و مالی در می‌یابیم که بی‌ثباتی سیاسی، فقر، قحطی، خشونت‌های قومی و درگیری‌های مسلحانه به طور مشترک بر اوضاع این کشورها حاکم است
در اروپای غربی، به علت ممنوعیت‌های سفر، آمار کارگران مهاجر فصلی که از اروپای شرقی برای کار به این بخش از اروپا مهاجرت می‌کردند و بیشتر هم در مزارع مشغول به کار می‌شدند، به شدت کم شده است. در کلمبیا، کارگران ونزوئلایی خاک این کشور را ترک می‌کنند و به کشور خود باز می‌گردند.
در برخی موارد، مهاجران برای زنده ماندن مجبور به بازگشت به موطن اصلی خود شده‌اند، حتی اگر کشورشان گرفتار جدال‌های سیاسی بوده و اقتصادی ویران شده داشته باشد.
بیشتر این مهاجرانی که راه بازگشت به وطن را در پیش می‌گیرند، از جمله کارگرانی هستند که در بخش غیررسمی کارگری مشغول به کار بوده و از هیچگونه حق و حقوق اجتماعی در کشور مقصد برخوردار نبوده و این امر مانعی برای خدمات رسانی بهداشتی به آن هاست.
در برخی مناطق، مهاجران به صورت دسته‌جمعی درون پناهگاه‌ها، اردوگاه‌ها و اتاق‌های هتل به صورت انباشته و در کنار هم جمع شده‌اند؛ در چنین حالتی نه امکان رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی و نه محافظت در برابر ابتلا به ویروس کرونا است.
مهاجران به کشورهایشان بازمی‌گردند اما با وضعیتی که کرونا برای اقتصاد جهان رقم زده است، دوباره موج مهاجرت از کشورهای فقیر به کشورهای غنی با شتابی بیشتر به جریان خواهد افتاد.
اوضاع وخیم آوارگان سوری و پناهجویان در مرزهای ترکیه و یونان در میانه همه گیری کرونا، به بحران مزمن دیگری تبدیل شده است. ترکیه چندی پیش با باز کردن مرزها در برابر پناهجویان سبب حرکت گسترده آن ها به سمت مرز یونان شده و سازمان بین المللی مهاجرت از تجمع دستکم ۱۳ هزار نفر در مرز زمینی ترکیه با یونان خبر داده است. این رویکرد آنکارا و آتن سبب شده آوارگان سوری و پناهجویان در مرزهای ترکیه و یونان با وضعیت بغرنج و پیچیده ای روبه رو شوند کشورهای اروپایی از افزایش عزیمت مهاجران به اروپا به شدت ابراز نگرانی کرده اند.
قربانیان اصلی خشونت‌های داخلی و بین‌المللی شهروندان عادی کشورها هستند که در میانه درگیری‌ها راهی برای نجات جان خود و نزدیکان‌شان جست‌وجو می‌کنند. در جنگ‌های داخلی شهروندان می‌توانند با عدم جانبداری از گروهی خاص یا مهاجرت به مناطق امن خود را به نوعی از مهلکه نجات دهند اما وقتی همین منازعات با مداخله کشورهای خارجی، به جنگ مبدل می‌شود، شرایط آوارگان پیچیده‌تر می‌شود. در برخی اوقات این مردم بیگناه به اهرم فشاری برای امتیازگیری گروه‌ها یا کشورهای معارض تبدیل می‌شوند.
تمایل به مهاجرت برای ترسیم چشم‌اندازی بهتر در آینده، منطقی و قابل درک است، اما آنچه اهمیت دارد، فقدان آگاهی و درک نادرست و عدم شناخت واقعیتی است که به عنوان مبنای تصمیم‌گیری مهاجران قرار گرفته و پیامدهای غیرقابل جبرانی را برای آنها به بار می‌آورد؛ بسیاری از مهاجران انواع خطرها را به جان خریده تا در بهترین حالت، تنها یک سقف نصیبشان گردد؛ بنابراین علاوه بر ترس همیشگی اخراج از این کشورها، بحران فقر نیز در کشورهای ثروتمند در انتظار این پناهجویان خواهد بود.
نظام حقوقی حمایت از پناهندگان
چهارچوب بین المللی حقوقی پناهندگان، کنوانسیون وضعیت پناهندگان سال ۱۹۵۱ و پروتکل ۱۹۶۷ آن می باشد. البته اسناد بین المللی دیگری از جمله اعلامیه جهانی حقوق بشر ۱۹۴۸، نیز حاوی موادی خاص در خصوص پناهندگان می باشند که بر اساس این اسناد، دولت ها دارای تکالیفی نسبت به پناهندگان هستند.
اما متولی اصلی حمایت از پناهندگان در عرصه بین المللی، کمیساریای عالی پناهندگان ملل متحد می باشد؛ این آژانس موظف به رهبری و هماهنگی اقدامات بین المللی برای حمایت از پناهندگان و حل و فصل مشکلات آن ها در سراسر جهان بوده و هدف اصلی آن حفاظت از حقوق و رفاه آن هاست.
کنوانسیون ۱۹۵۱ ژنو که شامل ۴۶ ماده است، بی تردید از مهمترین منابع حقوق پناهندگان در چهارچوب حقوق بین الملل است. اصول و مهمترین تعهدات این کنوانسیون در خصوص پناهندگان عبارتند از تساوی بین افراد و عدم تبعیض، آزادی در امور دینی و مذهبی، اشتغال با دستمزد، آزادی رفت و آمد و تحصیلات.
براساس تعریف کنوانسیون وضعیت پناهندگان ۱۹۵۱ و پروتکل الحاقی ۱۹۶۷، پناهنده فردی است که به دلایل نژاد، مذهب، ملیت و یا عضویت در گروه اجتماعی خاص یا عقیده سیاسی، ترس موجهی از آزار دارد و در خارج از کشور و وطن اصلی خود به سر می برد؛ چنانچه فرد داری این شرایط باشد پناهنده محسوب می شود و دولت پذیرنده ملزم به رعایت حقوق پناهنده براساس مواد کنوانسون ۱۹۵۱ و پروتکل الحاقی ۱۹۶۷ می باشد. فردی که دارای شرایط پناهندگی است را نمی توان براساس اصل منع اعاده یا بازگشت قهری به کشوری که حیات یا آزادی آن ها در آن کشور در معرض تهدید خواهد بود، بازگرداند.
دولت ها با الحاق به کنوانسیون ۱۹۵۱ و پروتکل الحاقی ۱۹۶۷ متعهد می شوند کمیساریای پناهندگان ملل متحد را در اجرای وظایف آن کمک کرده و بر اجرای مفاد کنوانسیون های مربوط به پناهندگان، با نظارت کمیساریای پناهندگان همکاری کنند و مواد کنوانسیون را در خصوص پناهندگان و پناهجویان و افراد مشمول کنوانسیون و پروتکل الحاقی اعمال کنند.
اعلامیه جهانی حقوق بشر ۱۹۴۸ صرف نظر از تعلق افراد به کشور یا مذهبی خاص، دربردارنده حقوق برای همه انسان ها بوده و در مقدمه آن آمده است که مجمع عمومی این اعلامیه جهانی حقوق بشر را آرمان مشترکی برای تمام مردم و کلیه ملل اعلام می کند تا همه افراد و همه ارکان اجتماع این اعلامیه را مدنظر داشته باشد؛ اساسی ترین حقوق پیش بینی شده در این اعلامیه که شامل پناهندگان نیز می شود عبارتند از برخورداری از تمام حقوق و آزادی ها، حق زندگی و امنیت شخصی، منع هر گونه شکنجه و رفتار خلاف شان بشری، برابری همه افراد بشر در برابر قانون، حق عبور و مرور و انتخاب آزادانه محل اقامت و بهره مندی از آموزش تا مرحله عالی.
اما حقوق و مقررات پناهندگی به دلیل نداشتن ضمانت‌های اجرایی لازم، از جهت عملی و اجرایی با مشکلات جدی روبرو است. به گونه ای که کشورها با توجه به مصالح و منافع ملی خود با پناهندگان برخورد کرده؛ گاهی مسائل حقوقی تحت الشعاع مسائل سیاسی قرار می گیرد و از آوارگان به عنوان ابزار کسب امتیاز از کشور مبداء یا جامعه بین المللی بهره برداری می کنند. از اینرو، پناهندگان در بیشتر کشورها با چالش ها و مشکلات متعددی مواجه هستند.
«آنتونیو گوترش» دبیر کل سازمان ملل متحد در بیانیه ای از دولت ها خواست در مقابله با بحران کرونا از تضمین حقوق پناهندگان و آوارگان اطمینان حاصل کنند.
«فیلیپو گراندی» رئیس کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان اعلام کرد همه گیری کرونا بحران بی سابقه ای است؛ اولویت ما حمایت از پناهندگان و آوارگان در سراسر جهان در این شرایط بحرانی است اما این امر بدون همیاری و همکاری جامعه بین المللی میسر نیست.
گوترش با قدردانی از «سخاوت و انسانیت» جوامع و کشورهایی که میزبان پناهندگان و آوارگان هستند، تصریح کرد: نزدیک به ۹۰ درصد پناهندگان در فقیرترین کشورها زندگی می کنند. این کشورها با وجود اینکه خود اغلب مشکلات اقتصادی، سیاسی و امنیتی دارند اما مهمان نوازی آنها شایسته تقدیر است.
گراندی نیز در بیانیه ای خاطر نشان کرد: این کشورها سال ها و حتی نسل های زیادی از موج پناهندگان و آوارگان را پذیرفته و حمایت کردند و برخوردار کردن آن ها از حقوق بنیادین بشر حتی در شرایط بحرانی کرونا پیام امید و همبستگی را در جهان منعکس می کند.
گوترش به مناسبت روز جهانی پناهندگان (۲۰ ژوئن) بیان کرد: همه افراد در سراسر جهان باید متعهد به پذیرش و حمایت پناهندگان و آوارگان باشند. دولت ها باید به درگیری های داخلی و بین المللی پایان دهند، قوانین بین الملل در زمینه پناهندگی را نسبت به آن ها تمام و کمال رعایت کنند.
گراندی نیز در پیامی مشابه اظهار داشت هر فردی با هر نژاد، مذهب، شغل، طبقه اجتماعی... باید در این راستا اقدام کند و هر قدم او حرکتی ارزشمند محسوب می شود.
کمبود توجه رسانه‌های جهان در بازتاب اخبار مهاجرت و شرایط دشوار زندگی این گروه از انسان‌ها و همچنین ضعف کمک‌های بشردوستانه در سطح بین‌المللی از دلایلی است که سبب شده بحران مهاجرت به فراموشی سپرده شده و در انبوه چالش‌های انسان امروز نادیده گرفته شود.