علیرضا اسماعیلی، سرپرست فرهنگستان هنر، در آیین رونمایی از نسخه نفیس خمسه شاه‌طهماسبی که عصر روز شنبه ۳۱ خرداد ۱۳۹۹ در تالار ایران در فرهنگستان هنر، برگزار شد، با اشاره به سنت کتاب‌آرایی در ایران، گفت: از میان متون کهن فارسی، شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی، هفت‌اورنگ جامی و کلیله‌ودمنه بیش از دیگر متون در گذشته برای تصویرگری و کتابت مورد توجه هنرمندان بوده‌اند. از عصر زرین کتاب‌آرایی و مجموعه‌سازی در اوایل دوره صفوی که دنباله سنّت شکوفای هرات دوره تیموری است، نسخ خطی بسیار نفیس و ارزشمندی باقی مانده است که در میان آنها شاهنامه شاه‌طهماسبی و خمسه شاه‌طهماسبی از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند.
به گفته وی، فرهنگستان هنر طبق وظایف اساس‌نامه‌ای خود همواره برای شناسایی و معرفی این‌گونه نسخ مهم هنری، به روش‌های گوناگون از جمله بازنشر آنها، تلاش کرده است، شناسایی و بازنشر این نسخ می‌تواند ضمن احیا، حفظ و اشاعه سنّت ارزشمند کتاب‌آرایی، در الگوسازی و خلق آثار جدید هنرمندان معاصر کشورمان نیز الهام‌بخش و راهگشا باشد.
سرپرست فرهنگستان هنر، درباره نسخه خمسه نظامی اظهار داشت: این نسخه به خمسه شاه‌طهماسبی مشهور است و با خط نستعلیق شاه‌محمود نیشابوری، ۸۰۰ نوع تشعیر، ۱۴ نگاره استادان نگارگر دوره صفوی و سه نگاره محمد زمان که در دوره شاه‌سلیمان صفوی به آن افزوده شده و نیز جدول‌کشی‌ها، تذهیب‌ها، سرلوح‌ها و کتیبه‌های ظریف و شکوهمندش، نفیس‌ترین و مهم‌ترین نسخه خطی است که از خمسه نظامی، در قرن نهم و دهم، کتابت و تصویرگری شده است. به نظر می‌رسد، تغییر رویکرد شاه‌طهماسب به هنر که باعث مهاجرت جمع فراوانی از شعرا و هنرمندان کارگاه سلطنتی صفوی به دربار گورکانیان هند و دربار عثمانی شد، در کاهش تعداد نگاره‌های این نسخه و محدودشدن نگاره‌ها به بخشی از آن بی‌تأثیر نبوده است.
وی اضافه کرد: متأسفانه در گذر زمان، آسیب‌هایی جدی به اصل این نسخه وارد شده است؛ جلد و آستر بدرقه آن از بین رفته و قسمت بالایی صفحات بسیاری از آن دچار آب‌گرفتگی شده است. اصل این نسخه در کتابخانه بریتانیا نگه‌داری می‌شود و چگونگی و زمان دقیق خروج آن از کتابخانه سلطنتی قاجار مشخص نیست، احتمالاً این نسخه نیز همچون بسیاری از نسخ خطی کتابخانه سلطنتی در دوره مظفرالدین شاه و ریاست میرزاعلی لسان‌الدوله بر کتابخانه، به تاراج رفته است.
اسماعیلی ادامه داد: این نسخه پس از سال‌ها به همت مؤسسه متنِ فرهنگستان هنر و با مساعدت و همراهی شهرداری تهران بازنشر پیدا کرده است. امیدواریم این حرکت شایسته و فرهنگیِ شهرداری تهران ادامه یابد و ما بتوانیم نسخ ارزشمند دیگری همچون مرقع بهرام‌میرزا در کتابخانه توپکاپی استانبول و نیز شاهنامه داوری در موزه رضاعباسی را، که از آن به عنوان پایان سنّت کهن کتاب‌آرایی در هنر ایران یاد می‌کنند، بازنشر کنیم، این کار در احیای هویت فرهنگی و تمدنی ایران اسلامی و ایجاد حس تعلق خاطر بیشتر شهروندان به این‌گونه آثار و متون هنری، مؤثر است.
سرپرست فرهنگستان هنر افزود: درصدد هستیم گزیده‌ای از خمسه نظامی شاه‌طهماسبی را، شامل تمامی نگاره‌ها، گزیده تشعیرها، تذهیب‌ها و کتیبه‌ها همراه با پژوهشی در معرفی عمیق‌تر و کامل‌تر این نسخه منتشر کنیم تا با قیمت مناسب در اختیار دانشجویان و هنرپژوهان علاقه‌مند به این نسخه قرار گیرد.
بازنشر خمسه نظامی، بازتولید یک گفتمان است
بهمن نامورمطلق، دبیر علمی همایش «خمسه‌نگاری؛ بازنمود خمسه نظامی در هنر» گفت: از ابتدا قرار بود این همایش از رویدادی هنری و فرهنگی به سمت رویدادی علمی حرکت کند.
سرپرست دانشگاه استاد فرشچیان با ارائه گزارشی از همایش خمسه‌نگاری افزود: در این مقالات رویکردهای متفاوتی به خمسه نظامی تحلیل و بررسی شد؛ مواردی از قبیل اسطورهشناسی، نشانه‌شناسی، هرمنوتیک و آیکونولوژی که همگی به ما اطلاعاتی تازه می‌دهند. می‌توان گفت که این مقالات بینارشته‌ای، مطمئناً بعد از چاپ نگاهی تازه به این اثر به ما خواهند داد. یکی از کارهای خوب ما همزمان با برگزاری این همایش این بود که با همه دانشگاه‌های هنر کشور تعامل داشتیم و این مراکز ما را همراهی کردند.
وی با اشاره به اهمیت انتشار چنین آثاری اضافه کرد: اگر در پیشینه خود کندوکاو کنیم، متوجه می‌شویم که با این آثار ارزشمند می‌توانیم هویت‌مان را بازشناسی و زیبایی‌شناسی‌مان را احیا کنیم. تکثیر این زیبایی‌شناسی را می‌توان در آثار اخیر به‌وضوح دید که با مبانی فکری امروز هم مناسبت دارد. ما باید از منابعی که داریم در جهت آموزش هنر استفاده کنیم، با این وصف، ما از یک مجسمه شهری رونمایی نمی‌کنیم، بلکه گفتمانی را بازتولید می‌کنیم. این یک جشن محسوب می‌شود؛ چراکه تا پیش از این، دانش ما از این اثر کم بوده است. اکنون با در دست داشتنش، می‌توانیم بگوییم که بازگشت یک اسیر را جشن گرفته‌ایم.
نخستین ویژگی این اثر فاخربودن آن است. البته که باید به برهه تاریخی این اثر دقت کرد. این اثر در زمانی نقش بسته که می‌توان گفت بهترین خمسه، بهترین شاهنامه و بهترین مرقعات در آن زمان به نقش درآمده‌اند. نکته دیگر، جامع‌بودن این اثر است زیرا از همه مکاتب از جمله مکتب تبریز، بخارا و هرات به‌زیبایی و بی هیچ‌گونه تنگ‌نظری استفاده شده است. این نسخه دایره‌المعارفی از تشعیر است و ما در این اثر، تجربیات درزمانی و هم‌زمانی را با هم مشاهده می‌کنیم. انگار نظامی همه گونه‌های هنری را یک‌جا جمع کرده و در یک مجموعه جای داده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی به معراج‌نامه‌ها اشاره کرد و افزود: معراج‌نامه در آثار نظامی به‌نوعی الهام‌نامه است و زمانی آن را به خدمت می‌گیرد که گویی اشعار می‌خواهند پرواز کنند، این مورد در تغزل‌نگاری هم بارز است. به‌راستی نظامی یک حکیم است و رابطه‌های تصاویر و نگارگری در شکارنگاری‌ها و پندنگاری‌های این اثر، بی‌نظیر است. امیدواریم که با همت مسئولان بتوانیم این راه را ادامه دهیم، زیرا هنرجویان ما تشنه این آثارند و ما نمی‌توانیم بی اینکه این آثار را در اختیارشان قرار بدهیم، از آنها انتظار درک زیبایی‌شناسی آثار فاخرمان را داشته باشیم.
خمسه شاه طهماسبی، حاصل مدیریت کارآمد فرهنگی است
غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ضمن تشکر و قدردانی از فرهنگستان هنر برای انتشار و چاپ این نسخه نفیس، گفت: فرهنگستان هنر و فرهنگستان زبان و ادب فارسی، گاهی درباره یک اثر ادبی کار می‌کنند، اما از دو زاویه مختلف. در فرهنگستان هنر یک اثر ادبی را به اعتبار جنبه هنری معرفی می‌کنند و در فرهنگستان زبان و ادب فارسی به جنبه ادبی و زبانی اثر نگاه می‌کنند. بر همین اساس شاهنامه شاه‌طهماسبی و خمسه شاه‌طهماسبی هر کدام برای این دو فرهنگستان به دو اعتبار مختلف اهمیت دارند.
وی با تاکید بر اهمیت دوره تاریخی کتابت این نسخه از خمسه نظامی گفت: در ایران آن روزگار، مدیریتی اعمال شده که عده‌ای از خوش‌نویسان و نقاشان و نگارگران طراز اول، بتوانند چنین اثر هنری فاخر و ماندگاری خلق کنند. روح این اثر، شعر نظامی است. اینکه در آن روزگار، انواع نگارگران، خوش‌نویسان، تذهیب‌کاران و تشعیرگران از همه‌جای ایران جمع شدند و طی سال‌های دراز این اثر هنری را با هماهنگی هم به وجود آوردند، هم از عمق کار فرهنگی و هنری در این سرزمین حکایت می‌کند، هم مدیریت کارآمد فرهنگی در جامعه آن وقت ایران را نشان می‌دهد.
حداد عادل افزود: نظامی شاعر ارجمندی است و سبک خاصی دارد و در میان همه شاعران، خود را نشان می دهد، او زبان نرم، لطیف، فصیح و صحیحی دارد که فاخر است.
او سخنانش را با ابیاتی از مثنوی لیلی و مجنون به‌پایان برد.
هنر، چراغ و آیینه است
سید محمدمجتبی حسینی، معاون هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، با قدردانی از زحمات فرهنگستان هنر در انتشار این نسخه، گفت: هنر چراغ و آیینه است. هنر آیینه است، زیرا که تصویری بی‌دریغ و روشن از زمانه خود ارائه می‌دهد. برای شاخص‌شدن بیست هنرمند که در یک شاهکار، نقش‌آفرین می‌شوند، حتماً دویست، دوهزار و شاید بیست‌هزار هنرمند ارزشمند و فعال باید حضور داشته باشند. حضور این تعداد هنرمند نشان‌دهنده حاکمانی است که قدر هنر را می‌دانسته‌اند.
او ادامه داد: هنر چراغ است؛ چراغی برای نشان‌دادن فردا. هر چقدر این چراغ، پرنورتر و درخشان‌تر باشد، پیش پایِ روشن‌تری خواهیم داشت که به ما این امکان را می‌دهد که امیدوارتر به فردای زیبا فکر کنیم. در این اثر، با مشارکت هنر هنرمندان طراز اول جامعه ایران، سعی بر آن بوده که کلام و سخن معجزه‌آسای نظامی نشان داده شود.
شاعر، بازگوکننده سرنوشت حقیقی انسان‌هاست
حسن بلخاری‌قهی، رئیس گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر، با اشاره به شخصیت نظامی، گفت: نام کامل نظامی، جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف نظامی گنجوی، متخلص به حکیم است. در این باب که چرا به او حکیم می‌گفتند باید به نکته‌ای اشاره کنم؛ ارسطو کتابی دارد به نام بوطیقا که در این کتاب بحثی فوق‌العاده زیبا درباره تفاوت بین مورخ و فیلسوف آورده است. از دیدگاه او، مورخ از وقایعی سخن می‌گوید که انجام و تمام شده است. تاریخ، بیان وقایع مضبوط و انجام‌شده است. اما هنگامی که شاعر سخن می‌گوید، بیانش باید امکانی باشد؛ یعنی در سرنوشت همه آدمیان بتواند تکرار شود.
رییس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی اضافه کرد: رسول گرامی اسلام(ص) فرموده اِنّ مِنَ الشِّعرَ لَحِکمَهً؛ یعنی شاعر بازگوکننده سرنوشت حقیقی انسان‌هاست و برای همین حکیم نامیده می‌شود و از این روست که نظامی، حکیم خوانده شده است، چنان که این لقب به فردوسی نیز تعلق گرفته است.
بلخاری در پایان، ابیاتی از منظومه خسرو و شیرین نظامی گنجوی خواند و به شرح آن پرداخت.
خمسه شاه‌طهماسبی از معتبرترین هنرمندان روزگار خود بهره برد
سید مهدی حسینی، عضو فرهنگستان هنر با اشاره به به تفاوت‌های خمسه شاه‌طهماسبی و شاهنامه شاه‌طهماسبی، گفت: درست است که تعداد نگاره‌های خمسه، از تعداد نگاره‌های شاهنامه کمتر است اما تمام صفات تشعیر در آن وجود دارد. این نگاره‌ها ویژگی‌هایی دارند که آنها را منحصربه‌فرد می‌کند؛ از جمله زیبایی آثار در مجالس شکار و تکرار نشدن تصویر جانوران در تشعیرها. مورد دیگر، در خمسه شاه‌طهماسبی، بهره گرفتن از معتبرترین هنرمندان زمان خود است، هنرمندانی همچون سلطان محمود نقاش، خالق زیباترین معراج‌نامه‌ها. این مهم است که بدانیم غربی‌ها که نه‌فقط از اعتقادات ما در باب معراج چیزی نمی‌دانند بلکه اساساً نگارگری ما را متوجه نمی‌شوند هم به این موضوع عمیق می‌نگرند.
درک زمان در معماری هم چون ادبیات مهم است
پیروز حناچی، شهردار تهران، گفت: ما در تاریخ و بقعه تاریخی سرزمین‌مان، فرهنگ و پیشینه‌ای غنی داریم که اگر بخواهیم نسبت به دیگر کشورها، برتری‌مان را نشان دهیم، باید این‌گونه رویکردهای فرهنگی را فرابخوانیم؛ رویکردی که در خمسه نظامی به‌صورت بسیار بارز وجود دارد.
او به مفهوم آرمان‌شهر و میان‌رشته‌ای‌بودن مفهوم آن اشاره کرد و گفت: این مقوله در شهرسازی هم وجود دارد و حتی می‌شود گفت که این ایده در ادبیات و فرهنگ ما هم تأثیری به سزا گذاشته است. اهمیت درک زمان، فقط مختص ادبیات نیست و در معماری و شهرسازی نیز مقوله‌ای بسیار پراهمیت است. این مهم را می‌توان از یزد در دوره ایلخانیان تا اصفهان در دوره صفویان پی گرفت. شاید این خصیصه سرزمین ماست.
وی سخنان خود را به خواندن بخشی از خمسه نظامی به پایان برد.
ویژگی‌های خمسه شاه طهماسبی
نسخه نفیس خمسه شاه‌طهماسبی به کتابت شاه محمود نیشابوری، استاد نستعلیق و نگارگری و استادانی چون سلطان محمد، میرک اصفهانی، میرزا علی، میرسید علی، مظفرعلی و محمد زمان یکی از نفیس‌ترین و مهم‌ترین نسخ خطی فارسی محسوب می‌شود که شامل پنج مثنوی نظامی گنجوی است.
خمسه نظامی شاه طهماسبی، ۸۰۸ صفحه و ۱۷ نگاره دارد و از جمله نگاره‌های معروف آن معراج حضرت رسول (ص) اثر سلطان محمد است، تاریخ انجام این نسخه سال ۹۴۶ هجری بوده است و یکی از ویژگی‌های مهم آن تشعیر و حل‌کاری، یعنی تزیین حواشی صفحات متن با نقوش گیاهی و حیوانی مطلاست که سابقه‌ای طولانی در هنر ایرانی دارد و در این نسخه به اوج می‌رسد. هر صفحه از ۸۰۸ صفحه این نسخه تشعیری متفاوت دارد که اغلب، مناظر طبیعی و نقوش حیوانی را به تصویر می‌کشد.