توقف یا محدودیت در مهاجرت و جابه‌جایی‌های بین‌المللی در این مقیاس جهانی که در پی شیوع همه‌گیری ویروس کرونا رخ داده، امری است که در دوران مدرن بی‌سابقه است. بستن مرزها یک واکنش معمول به شیوع همه‌گیری ویروس کرونا است اما باید در نظر داشت که ویروس به این شکل در پشت مرزهای یک کشور متوقف نمی‌شود. همه‌گیری‌های ویروسی اخیر مانند سارس، آنفلوآنزای H۱N۱، ابولا، زیکا و HIV نشان می‌دهد که ایجاد محدودیت‌های سفر نتوانسته شیوع این بیماری‌ها را به طور قطعی کنترل کند. برخی ویروس کرونا را با «آنفلوآنزای اسپانیایی» در سال ۱۹۱۸ مقایسه می‌کنند، اما از یک منظر مهم این دو بیماری همه‌گیر تفاوت بسیاری دارند؛ شکل مهاجرت در پی جنگ جهانی دوم نسبت به سال ۲۰۲۰ بسیار متفاوت بوده است.
انتظار می‌رود که اثرات مهاجرتی ناشی از ویروس کرونا حتی تا مدت‌ها بعد از بازگشت اقتصاد و سیستم‌های بهداشتی به دوران پیش از همه‌گیری، همچنان ادامه‌دار باشد و همان‌طور که این ویروس زندگی ما را از جهات مختلف تغییر داده است، دنیای مهاجرت را نیز تحت تأثیر قرار دهد.
در دنیای امروز، بسیار بیشتر از سال ۱۹۱۸، عده‌ای مهاجرت را خواه به طور دائم یا موقت، مسیری به سوی یک آینده و زندگی بهتر می‌دانند. پس آیا بعد از پایان این همه‌گیری با موج جدید و متفاوتی از مهاجرت روبه‌رو خواهیم شد؟ مهاجرت افرادی که در پی ضربه‌ای که به اقتصاد جهانی وارد شده است، در جستجوی امکانات بهداشتی بهتر و فرصت‌های اقتصادی مناسب‌تر به مهاجرت روی می‌آورند!
از بسیاری جهات، اقتصاد جهانی متکی به افرادی است که تصمیم به مهاجرت می‌گیرند؛ از کشاورزان آمریکای مرکزی در فلوریدا تا کارگران ساختمانی بنگلادشی در ابوظبی و کارآفرینان هندی در ملبورن. در حال حاضر ثابت شده است که مهاجرت جهانی بخشی جدایی‌ناپذیر و لازم از اقتصاد جهانی است تا این‌که کووید-۱۹ همه‌چیز را دگرگون کرد.
در شرایط همه‌گیری ویروس کرونا، محدودیت‌های بی‌سابقه مهاجرت و جابه‌جایی پیامدهای کوتاه‌مدت و طولانی مدتی را به دنبال داشته است. اختلالات ایجادشده به دنبال همه‌گیری کووید-۱۹ اثرات طولانی‌مدتی را بر مهاجرت خواهد داشت. ارول ییبوک در مقاله خود به بررسی این موضوع پرداخته و در ادامه به طور خلاصه پنج شیوه‌هایی که ممکن است کووید-۱۹ بر دنیای مهاجرت و مهاجران تأثیر بگذارد، ارائه شده است.
نیروی کار مهاجر از حرکت متوقف می‌شود
اقتصاد کشورها بسیار بیشتر از آنچه به نظر می‌رسد به نیروی کار مهاجر وابسته است. این قشر برخی از سخت‌ترین و خطرناک‌ترین مشاغل را برعهده دارند که آن‌ها را گاهی در خط مقدم مقابله با ویروس کرونا نیز قرار می‌دهد. در حالی که ممکن است با وجود محدودیت‌های سفر معافیت‌هایی برای حرفه‌های کلیدی مانند دانشمندان، پزشکان یا سیاستمداران ایجاد شود، کارگران مهاجر ممکن است برای مدتی طولانی با محدودیت‌های مهاجرتی روبه‌رو شوند.
این امر پیامدهای مختلف امنیتی، خانوادگی، اقتصادی و به طور خاص تحدید امنیت غذایی را خواهد داشت. اگر کارگران مهاجر قادر به سفر به مزارع کشاورزی نباشند و این محدودیت‌ها با اختلال گسترده‌تر در زنجیره تأمین مواد غذایی جهانی همراه شود، ضروری است که این تأثیرات طولانی‌مدت بر امنیت غذایی در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها در نظر گرفته شود. وقفه‌های طولانی در مهاجرت می‌تواند امنیت غذایی را، به خصوص در کشورهای در حال توسعه، به خطر بیندازد.
این نکته نیز حائز اهمیت است که مهاجران سهم بزرگی در بخش‌هایی از اقتصاد دارند که در بحران کنونی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند. به عنوان مثال در بریتانیا بیشتر مهاجران اروپایی در بخش تولید مواد غذایی متمرکز هستند در حالی که مهاجران غیراروپایی در بخش‌های مراقبت‌های بهداشتی و درمانی متمرکز شده‌اند؛ دو بخشی که از اهمیت حیاتی برخوردار است. به عبارتی، بیش از ۴۰ درصد کارگران در بخش تولید مواد غذایی را، کارگران مهاجر تشکیل می‌دهند.
دور از انتظار نیست که با توجه به نگرانی‌های بهداشتی و قرنطینه‌های فعلی و آینده بسیاری از مشاغل برای حفظ کسب‌وکار خود به دنبال استفاده یا توسعه سیستم‌های اتوماسیون باشند که در پی آن برخی از مشاغلی که اغلب به سرعت توسط مهاجران پر می‌شدند، از بین بروند.
در بیشتر صنایع، اخراج‌های اجتناب‌ناپذیر مربوط به شیوع همه‌گیری کووید-۱۹ بدون شک کارگران مهاجر را هدف قرار می‌دهد. کارگران مهاجر اغلب جز هیچ اتحادیه‌ای نیستند و این آن‌ها را در برابر کارفرمایان آسیب‌پذیرتر نیز می‌کند. حتی بیم آن می‌رود که پس از پایان این بحران و بازگشت شرایط به حالت پیش از همه‌گیری برخی از کارفرمایان تشویق شوند تا از شهروندان خود، به جای مهاجران، برای استخدام استفاده کنند. چنین تصمیماتی تأثیرات ماندگاری بر کارگران مهاجر، خانواده‌ها و جوامع آن‌ها خواهد گذاشت و در این بین، خانواده‌های مهاجران تحت‌فشار مالی به مراتب بیشتری قرار خواهند گرفت و این به‌نوبه خود، نابرابری‌های جهانی را افزایش می‌دهد.
افزایش نابرابری‌های جهانی
در زمان شیوع کووید-۱۹، تبعیض و نابرابری جهانی در بالاترین سطح خود در تاریخ قرار داشت و به احتمال زیاد در میان‌مدت و طولانی‌مدت افزایش نیز خواهد یافت که بخشی از آن به دلیل تأثیر ماندگار این بیماری بر دنیای مهاجرت است. به عنوان مثال، کشورهایی مانند فیلیپین، بنگلادش و غنا به میزان زیادی به حواله‌های دریافتی از شهروندان خارج از کشور خود متکی هستند و در صورت تداوم محدودیت‌ها و بیکار شدن این نیروی کار مهاجر خانواده‌های آنان با فشارهای مالی و مشکلات اقتصادی بسیاری مواجه خواهند شد.
اگر کار مهاجران در خارج از کشور تحت تأثیر شوک‌های اقتصادی که در بالا توضیح داده شده مختل شود، منابع درآمد خانواده‌ها در کشورهای در حال توسعه تحت تأثیر زیادی قرار می‌گیرند و شکاف موجود در بین کشورهای ثروتمند و فقیر گسترش می‌یابد.
به گفته سازمان بین‌المللی مهاجرت، «مهاجران» و خانواده‌های آن‌ها غالباً بخشی از گروه‌های حاشیه‌نشین و آسیب‌پذیر هستند که در نتیجه اقدامات مهار این همه‌گیری مشکلات اقتصادی بیشتری را تجربه می‌کنند. شبکه مهاجرت سازمان ملل متحد نیز با دیدن پاسخ‌های نابرابر و واکنش‌های بیگانه‌ستیز نسبت به مهاجران، خواستار رویکردهای غیرتبعیض‌آمیز و مطابق با قوانین بین‌المللی شده است.
نمی‌توان جریان مهاجرت را به آسانی به حالت اولیه بازگرداند
برخی از سیاستمداران با رویکردها و دید خصمانه‌ی خود نسبت به مهاجران موفقیت‌های انتخاباتی را در سال‌های اخیر تجربه کرده‌اند. کووید-۱۹ دوره جدیدی از محدودیت‌های مسافرتی را برای مهاجران موجب شده است.
درحالی‌که بیشتر این قوانین به صورت موقت طراحی‌شده‌اند، این امکان وجود دارد که برخی از سیاستمداران به بهانه ترس از موج دوم یا سوم کووید-۱۹ یا بحرانی جدید، تصمیم به بسته نگه‌داشتن مرزهای خود برای همیشه یا حداقل برای مدتی طولانی، بر روی مهاجران بگیرند. آنچه باید به آن بیشتر توجه کرد این است که پس از پایان این بحران، نمی‌توان جریان مهاجرت را به‌آسانی به حالت اولیه بازگرداند و این خود همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره شد، مشکلات بسیاری را در پی خواهد داشت.
آسیب‌پذیری بیشتر مهاجران اجباری
مهاجران اجباری نسبت به سایر دسته‌های مهاجرتی از گزینه‌های محدودتر برای جابه‌جایی رنج می‌برند و بسیاری از پناه‌جویان و آوارگان داخلی و سایر مهاجران اجباری با کاهش یا فقدان خدمات نهادهای پشتیبان مواجه شده‌اند. اگر به گونه‌ای به نظر برسد که این مهاجران اجباری کووید-۱۹ را با خود به همراه داشته باشند و باعث شیوع یا انتقال آن شوند، بدون شک افکار عمومی به شکلی سخت متأثر خواهند شد و این بدبینی نیز به زودی از بین نخواهد رفت.
به دلیل نگرانی‌های ناشی از شیوع و انتقال کووید-۱۹ بسیاری از سازمان‌ها و نهادهای حمایت‌کننده از مهاجران و پناهندگان، اسکان آن‌ها را در سطح جهانی متوقف کردند. این اقدامات و دیگر محدودیت‌ها به این معنی است که مهاجران اجباری آسیب‌پذیر که اغلب در اردوگاه‌های پرازدحام و مناطق شهری متراکم با دسترسی ضعیف به مراقبت‌های بهداشتی مناسب زندگی می‌کنند، در معرض خطر بیشتری قرار می‌گیرند.
علاوه بر این، شماری از مهاجران اجباری در داخل کشور خود آواره هستند، بنابراین این محدودیت‌ها و مرزهای بسته‌شده به این معنی است که این افراد در مکان‌هایی خطرناک که آن‌ها را وادار به خروج از خانه کرده است، گیر افتاده‌اند. این می‌تواند فرصت‌هایی را برای بازیگران غیردولتی ایجاد کند تا از نارضایتی‌ها علیه دولت سوءاستفاده کنند. همچنین می‌تواند افراد ناامید را وادار به فرار از این بحران از طریق مسیرهای نامتعارف کند.
افزایش مهاجرت‌های غیرقانونی
شواهدی وجود دارد که محدودیت در مهاجرت ایمن، قانونی و ساختاریافته، افراد آسیب‌پذیر را تحت‌فشار قرار می‌دهد (حداقل ۱۰۰ میلیون نفر در سطح جهان) تا از مسیرهای نامتعارف اقدام کنند. کووید-۱۹موجب شده است تا تعداد روش‌های قانونی و ساختاریافته مهاجرت حتی از گذشته نیز کمتر شوند.
زمانی که پیامدهای اقتصادی، نابرابری‌ها و مسائل سیاسی که در بالا موردبحث قرار گرفت، با هم ترکیب شوند و مسیرهای مهاجرت قانونی کمتری وجود داشته باشد، ناامیدی افزایش می‌یابد و در چنین شرایطی، افرادی که احساس اجبار به مهاجرت می‌کنند با استفاده از قاچاقچیان و سایر گروه‌های غیرمجاز اقدام به مهاجرت می‌کنند.
در نتیجه مهاجرت در بین کشورهای درحال‌توسعه با سیستم‌های بهداشتی نامناسب و حاکمیت قانون ضعیف افزایش می‌یابد. این مهاجران غیرقانونی از مرزهای بین‌المللی بدون مدارک و معاینات پزشکی و بهداشتی عبور خواهند کرد و خود و سایرین را در معرض خطر جدی قرار می‌دهند.
مطالبی که ارائه شد دربردارنده تعداد محدودی از اثرات بلندمدتی است که شیوع ویروس کرونا بر مهاجران و دنیای مهاجرت خواهد داشت. هیچ یک از این چالش‌ها با راه‌حل‌های آسانی همراه نیستند. بااین‌حال، مهم است که در هنگام ایجاد محدودیت‌های کوتاه‌مدت برای مهاجرت و جابه‌جایی‌های انسانی، پیامدهای طولانی‌مدت آن نیز در نظر گرفته شود. عدم انجام این کار می‌تواند منجر به بروز مشکلات اقتصادی بیشتر، افزایش سطوح نابرابری جهانی، آسیب‌پذیری بیشتر مهاجران اجباری و افزایش مهاجرت‌های غیرقانونی شود.
ساینا فیروزی یگانه، پژوهشگر رصدخانه مهاجرت ایران