این طرح بزرگ که به گفته وزیر جهاد کشاورزی از نظر وسعت، فناوری و تکنولوژی بکاررفته در کشورهای همسایه و حتی جهان کم‌نظیر می‌باشد، در سال ۹۲ شتاب اجرایی گرفت و دولت تدبیر و امید اعتبار ویژه‌ای برای آن در نظر گرفت.
رییس‌جمهوری در این سال در قالب مهار آب‌های مرزی کشور از مقام معظم رهبری درخواست مجوز اختصاص هشت میلیارد دلار از محل صندوق توسعه ملی کرد که یک میلیارد دلار آن برای اجرای طرح‌های آب و خاک اردبیل از جمله طرح بزرگ پایاب خداآفرین اختصاص یافت.
پوشش ۷۴ هزار هکتار از اراضی دیم استان‌های اردبیل و آذربایجان‌شرقی در اجرای این طرح پیش‌بینی شده بود اما به هنگام تخصیص آب در سال ۹۳، به دلیل خشکسالی ۱۰ ساله و متمادی، میزان حقابه و سطح اراضی تحت پوشش پایاب سد خداآفرین در این ۲ استان از ۷۴ هزار هکتار به حدود ۴۲ هزار هکتار کاهش داده شد.
به خاطر ملاحظات خشکسالی، سهم استان اردبیل از آبیاری پایاب این سد از ۶۲ هزار هکتار به ۳۶ هزار و ۷۰۰ هکتار و سهم استان آذربایجان‌شرقی نیز از ۱۲ هزار هکتار به پنج هزار و ۳۰۰ هکتار کاهش یافت.
اجرای طرح بزرگی در این حد و قواره در زمانی که کشور با بحران‌های اقتصادی ناشی از تحریم خارجی مواجه بود کاری سخت و طاقت‌فرسا بود اما مدیران دولت تدبیر و امید و کارشناسان و کارگران زحمتکش در بالاترین کیفیت تا حدود ۹۵ درصد کار را پیش برده‌اند و در و صورت رفع موانع اعتباری این طرح تحول‌ساز در کشاورزی منطقه تا پایان سال جاری قابل افتتاح است.
به گفته اکبر بهنامجو ، استاندار اردبیل ، پایاب سد خداآفرین که در سه شهرستان پارس‌آباد، اصلاندوز و بیله‌سوار مغان در حال اجرا می‌باشد بزرگترین پروژه آبی - خاکی کشور بوده و ۹۵ درصد پیشرفت فیزیکی دارد.
وی افزود: برای اجرای این پروژه بالغ بر ۲۵۰۰ میلیارد تومان هزینه شده و حدود یک هزار و ۱۰۰ میلیارد تومان دیگر نیاز دارد تا ۴۵هزار هکتار از زمین‌های دیم استان آبی شود.
خاوازی: پایاب سد خداآفرین مغان پروژه‌ای استثنایی در جهان است
وزیر جهاد کشاورزی در جریان سفر هفته گذشته خود به استان اردبیل از طرح پایاب خداآفرین بازدید کرده و این طرح ۴۲ هزار هکتاری را از نظر وسعت و مسائل فنی و نوآوری پروژه‌ای استثنایی در منطقه و حتی جهان ذکر کرد.
کاظم خاوازی بیان کرد: در این پروژه بیش از ۱۲۰۰ سنترپیوت نصب می‌شود و با بهره‌برداری از آن تحول بزرگی در کشاورزی منطقه بوجود خواهد آمد.
وی با بیان اینکه ۷۵ درصد از اراضی مطالعه شده در این طرح دیم بوده و تبدیل به آبی می‌شود، بیان کرد: بهره‌برداری از این طرح بزرگ موجب افزایش ۳.۵ تا چهار برابری عملکرد تولید خواهد شد.
خاوازی اظهارداشت: این طرح سیمای اقتصادی منطقه مغان را کاملا تغییر داده و با ایجاد حلقه‌های فراوری، بسته‌بندی ، لجستیک ، حمل و نقل و صادرات محصول، به برندی برای استان اردبیل تبدیل خواهد شد.
وی گفت: این طرح بزرگ هدیه مقام معظم رهبری، رییس‌جمهوری و مجموعه مدیران جهاد کشاورزی و نیرو به مردم منطقه مغان و استان اردبیل می‌باشد و موجب سه تا چهار برابر شدن تولید محصولات کشاورزی این منطقه خواهد شد.
طرح پایاب چگونه اجرا و نتایج آن چه خواهد بود؟
طرح پایاب سد خداآفرین در ۲ بخش شبکه‌های اصلی و فرعی اجرا می‌شود که شبکه‌های اصلی آن توسط شرکت آب منطقه‌ای استان اردبیل و شبکه‌های فرعی آن نیز توسط وزارت جهاد کشاورزی در حال احداث است.
طرح شبکه‌های فرعی و آبیاری و زهکشی غرب و شمال غرب (پایاب خداآفرین) در چهار ناحیه عمرانی یک ، ۲ ، سه و چهار عملیاتی شده است.
در ناحیه عمرانی یک در دشت فتحعلی مساحت دارای تخصیص به هکتار هزار و ۱۰۰ هکتار می‌باشد که تمامی این سطح توسط دستگاه‌های سنترپیوت به سیستم‌های نوین آبیاری تحت فشار مجهز می‌شود، ناحیه عمرانی یک در شرق دره‌رود نیز سه هزار و ۹۰۱ هکتار را شامل می‌شود که ۲۱۸ هکتار توسط کلاسیک ثابت ، ۲ هزار و ۶۵۰ هکتار توسط سنترپیوت ، ۷۵ هکتارتوسط سیستم کم‌فشار و ۹۵۸ هکتار به صورت قطره‌ای آبیاری خواهد شد.
ناحیه عمرانی ۲ و بخشی از خلیللو نیز در سطح هزار و ۲۷ هکتار عملیاتی شده که سه هزار و ۳۴۹ هکتار به صورت کلاسیک ثابت ، ۶ و ۱۰۷ هکتار به صورت سنترپیوت و ۸۱۴ هکتار به صورت قطره‌ای آبیاری خواهد شد.
ناحیه عمرانی چهار نیز ۱۰ هزار و ۴۲۹ هکتار را شامل می‌شود که ۹ هزار و ۲۲۴ هکتار به صورت کلاسیک ثابت و ۹۰۷ هکتار آن به صورت سنترپیوت و ۲۹۸ هکتار آن به صورت اسپری بوم خواهد بود.
در اجرای شبکه آبیاری مدرن پایاب سد خداآفرین در دشت مغان از ۲۳۲ هزار قطعه انواع شیرآلات و بیش از ۱۲ میلیون انواع اتصالات استفاده شده و با ۱۳ هزار و ۵۰۰ دستگاه نصب شده، این پروژه بزرگترین سامانه آبیاری به این روش در جهان به شمار می‌رود.
همچنین در اجرای این طرح، ۶۲۳ کیلومتر جاده بین‌مزارع و ۱۱ هزار کیلومتر کانال‌کشی و لوله‌گذاری انجام شده است.
افزایش ۱.۵ میلیون تنی محصولات کشاورزی و توسعه صادرات
بر اساس اعلام مسوولان و کارشناسان، با بهره‌برداری از طرح پایاب سد خداآفرین دست‌کم ۱.۵ میلیون تن به میزان برداشت محصولات کشاورزی در استان اردبیل افزوده می‌شود.
هم‌اکنون سالانه حدود چهار میلیون تن محصول کشاورزی در استان اردبیل تولید می‌شود که با بهره‌برداری از طرح پایاب سد خداآفرین بیش از ۲۵ درصد به مجموع تولیدات کشاورزی این استان افزوده می‌شود.
اکبر بهنامجو ، استاندار اردبیل گفت: این استان به عنوان قطب کشاورزی کشور شناخته شده و با بهره‌برداری از اراضی پایاب سد خداآفرین که با اتمام عملیات شبکه‌گذاری آغاز خواهد شد، تحول عظیمی در بخش کشاورزی آن ایجاد می‌شود.
به گفته وی ، افزایش ۱.۵ میلیون تنی به ظرفیت تولید انواع محصولات کشاورزی استان رقم چشمگیری است که تحولات مهمی را در ایجاد اشتغال و رونق تولید ، گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی و بکارگیری نیروهای جوان تحصیل کرده خواهد داشت.
وزیر جهاد کشاورزی نیز گفت: با بهره‌برداری از این طرح شاهد افزایش ۳.۵ تا چهار برابری عملکرد تولید بوده و سیمای اقتصادی منطقه مغان با ایجاد حلقه‌های فراوری ، بسته‌بندی ، لجستیک ، حمل و نقل و صادرات محصول متحول خواهد شد.
وزارت جهاد کشاورزی از هم‌اکنون برای احداث و توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی و توسعه گلخانه‌ها در شمال استان با نظر مساعد برنامه‌ریزی‌های اساسی را داشته و با افتتاح این طرح زمینه گسترش صادرات محصولات کشاورزی و جانبی به خارج از کشور فراهم خواهد شد.
معاون وزیر جهاد کشاورزی در امور آب و خاک استفاده اصولی از آب کشاورزی و ایجاد و توسعه سیستم گلخانه‌ای را یکی از سیاست های مهم جهاد کشاورزی اعلام کرد و گفت: با توجه به اشتغالزایی بالای واحدهای گلخانه‌ای و مصرف ۱۰ برابر کمتر آب نسبت به فضای باز و بالا بودن میزان تولید در واحد سطح، توسعه مجتمع‌های گلخانه‌ای جزو اولویت‌های اساسی اجرای طرح پایاب سد خداآفرین است.
علی‌مراد اکبری بر گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی در حوزه کشاورزی در منطقه مغان تاکید کرد و افزود: این امر ضمن جلوگیری از ضایعات و فاسد شدن محصولات تولیدی، به ماندگاری و افزایش ارزش افزوده آنها کمک قابل‌توجهی می‌کند.
وی اضافه‌کرد: پس از واگذاری زمین‌های کشاورزی طرح پایاب خداآفرین به عشایر و کشاورزان، اراضی باقی مانده به صورت کشت و صنعت‌های کوچک به بخش خصوصی واگذار خواهد شد تا با ایجاد کشت و صنعت‌های ۱۵۰ و یا ۲۰۰ هکتاری، عملیات کشت و زرع و تولید محصولات کشاورزی در این منطقه مستعد به شکل علمی و نوین به اجرا درآید.
ایجاد بیش از ۱۲ هزار شغل با افتتاح طرح پایاب خداآفرین
بر اساس اعلام مسوولان با بهره‌برداری از طرح پایاب سد خداآفرین ۱۲ هزار شغل مستقیم و هزاران شغل غیرمستقیم در شمال استان ایجاد خواهد شد ضمن اینکه با ایجاد زنجیره‌ای از صنایع وابسته فرصت‌های جدید شغلی نیز در استان و دیگر مناطق فراهم خواهد شد.
همچنین در قالب این طرح ده‌ها شرکت تعاونی تولیدی زراعی و شرکت‌های جنبی در منطقه ایجاد خواهد شد.
به گفته علی‌مراد اکبری ، معاون وزیر جهاد کشاورزی در امور آب و خاک در حال حاضر ۶۶ شرکت تعاونی تولیدی برای کشت و زرع در اراضی پایاب سد خداآفرین در دشت مغان تشکیل شده که از این تعداد ۵۲ شرکت اعضای خود را انتخاب کرده و ۱۴ شرکت تعاونی فعال نیز آب را تحویل تولیدکنندگان کرده‌اند.
اکبری ایجاد اشتغال پایدار، افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی و همچنین افزایش درآمد و بهبود سطح زندگی تولیدکنندگان و بهره‌برداران را از جمله آثار اجرای این طرح بزرگ ملی در دشت مغان دانست و افزود: باید برنامه‌ریزی استانی به گونه‌ای باشد که از صادرات خام محصولات تولیدی به دیگر استان‌ها و حتی خارج از کشور کاسته شود.
معاون وزیر جهاد کشاورزی در امور آب و خاک اظهارداشت: تمامی مراتع موجود در پایاب سدخداآفرین در دشت مغان، به سیستم نوین آبیاری تحت فشار مجهز شده و به صورت قانونی با استناد به پروانه بهره‌برداری و چرا بین عشایر شاهسون تقسیم می‌شود.
وی نحوه تخصیص زمین به عشایر ساکن در منطقه را به شکل سهم مشاعی اعلام کرد و گفت: عشایر سهامدار این زمین‌ها هستند و به همین علت این اراضی نباید تقسیم و قطعه قطعه شود و باید به صورت یکپارچه کشت و زرع شود.
آخرین وضعیت اجرایی طرح پایاب سد خداآفرین
وزیر جهاد کشاورزی در سفر اخیر خود به استان اردبیل درباره طرح پایاب سد خداآفرین گفت: هشت هزار هکتار زمین زراعی و ۲ هزار هکتار باغ در اجرای مرحله اول این طرح با اختصاص آب در اختیار کشاورزان منطقه قرار گرفته و تا پایان سال جاری نیز هفت هزار هکتار دیگر به کشاورزان واگذار خواهد شد.
استاندار اردبیل نیز از اجرای ۹۵ درصد این طرح بزرگ خبر داده و وعده پایان عملیات در صورت تخصیص اعتبار لازم برای اجرای آن را داده است.
علی‌مراد اکبری ، معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی نیز با تشریح جزییات اجرایی طرح پایاب سد خداآفرین گفت: مجموع اعتبار مورد نیاز برای تکمیل این طرح چهار هزار و ۱۵۰ میلیارد ریال می باشد و رییس‌جمهوری، به سازمان برنامه و بودجه دستور اکید داده که این اعتبار تامین شده و تا آخر امسال این پروژه تکمیل شود.
وی همچنین مجموع اعتبار پیش‌بینی شده برای اجرای این طرح را ۱۵ هزار میلیارد ریال ذکر کرد و گفت: تاکنون بالغ بر ۱۰ هزار و ۹۰۰ میلیارد ریال از این میزان اعتبار تخصیص یافته ولی بیش از ۱۲ هزار میلیارد ریال برای اجرای آن هزینه شده است.
معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی افزود: وزارت جهاد کشاورزی حدود ۱۵۰۰ میلیارد ریال به پیمانکاران این طرح بدهکار است و با تامین مابقی اعتبار به میزان چهار هزار و ۵۰۰ میلیارد ریال، این پروژه را تکمیل می‌کند.
او تکمیل نهایی و آبدار کردن اراضی پایاب سد خداآفرین در دشت مغان را منوط به تامین آب توسط وزارت نیرو عنوان کرد و اظهارداشت: طی برنامه عملیاتی تهیه شده توسط وزارت نیرو و وزارت جهادکشاورزی و درخواست اعتبار موردنیاز، قرار است با تامین اعتبار تا پایان امسال، ۲۲ هزار هکتار از اراضی پایاب سد خداآفرین به اراضی آبی تبدیل شود.
اکبری، با اشاره به پیشرفت فیزیکی ۹۵ درصدی طرح آبیاری پایاب سد خداآفرین در اجرای شبکه‌های فرعی و در حوزه کاری وزارت جهاد کشاورزی گفت: بقیه کار هم به علت موضوعات فنی متوقف شده و در صورت تامین آب از خط انتقال، به سرعت اجرا می‌شود.
معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی بیان کرد: وزارت نیرو برای تکمیل این طرح و احداث خط انتقال از منطقه "قیز قلعه‌سی" تا سر شبکه‌های فرعی، ۱۲ هزار میلیارد ریال اعتبار نیاز دارد تا آب را به خطوط فرعی شبکه آبیاری پایاب سد خداآفرین برساند.
وی اجرای شبکه‌های فرعی آبیاری اراضی پایاب سد خداآفرین را افتخاری بزرگ برای منطقه دانست و گفت: حدود ۸۰ درصد اراضی واقع در محدوده این پروژه از دیم به آبی تبدیل شده و توان تولید کشاورزی استان را به طور چشمگیری افزایش می‌دهد.
اکبری همچنین بیان‌کرد: سال گذشته در برخی از نواحی عمرانی اجرای این طرح که آب به سر مزارع دیم منتقل شده و کشت دیم به آبی تبدیل شد، متوسط تولید گندم در هر هکتار به بیش از هفت تن رسید که رقم بسیار بالایی محسوب می‌شود.
وی تشریح کرد: برداشت این میزان محصول از اراضی پایاب سد خداآفرین در منطقه مغان نشان‌دهنده ظرفیت بالای کشاورزی منطقه است و استفاده بیشتر از ظرفیت‌های کشاورزی این منطقه نیازمند تدوین برنامه دقیق و مطالعات فرابخشی است.
وی خواستار تدوین برنامه فرابخشی توسط استانداری اردبیل برای استفاده از ظرفیت اراضی پایاب سد خداآفرین شد و افزود: در برنامه فرابخشی، باید تمام ابعاد کار در زمینه تولید، صنایع وابسته و صادرات محصولات کشاورزی مدنظر قرار گرفته و زنجیره تولید از مرحله تولید در مزرعه تا سر سفره و نیز توان صادراتی محصولات مد نظر قرار گیرد.
معاون آب و خاک وزیر جهاد کشاورزی، محدوده کنونی اجرای شبکه فرعی در پایاب سد خداآفرین در استان‌های اردبیل و آذربایجان‌شرقی را ۴۲ هزار و ۳۵۴ هکتار اعلام کرد و گفت: برنامه اجرایی شبکه‌های فرعی، متناسب با آب تخصص داده شده تدوین شده است.
وی اظهارداشت: در زمان تخصیص آب در سال ۹۳، به دلیل خشکسالی ۱۰ ساله و متمادی، میزان حقابه و سطح اراضی تحت پوشش پایاب سد خداآفرین در ۲ استان اردبیل و آذربایجان‌شرقی از ۷۴ هزار هکتار به حدود ۴۲ هزار هکتار کاهش داده شد.
اکبری بیان‌کرد: به خاطر ملاحظات خشکسالی، سهم استان اردبیل از آبیاری پایاب این سد از ۶۲ هزار هکتار به ۳۶ هزار و ۷۰۰ هکتار و سهم استان آذربایجان‌شرقی نیز از ۱۲ هزار هکتار به پنج هزار و ۳۰۰ هکتار کاهش یافت.
وی خواستار بازنگری مجدد تخصیص آب برای پایاب سد خداآفرین در ۲ استان اردبیل و آذربایجان‌شرقی شد و گفت: پیشنهاد وزارت جهاد کشاورزی این است که با پیگیری نمایندگان مجلس و مسوولان ذیربط، تخصیص آب بقیه طرح تدوین شده اولیه در برنامه اجرایی قرار گیرد.
در کلام نهایی باید گفت که دولت تدبیر و امید طرح‌های زیادی در استان اردبیل به اجرا درآورد که یکی از مهم‌ترین آنها طرح پایاب سد خداآفرین می‌باشد و با بهره‌برداری آن استان اردبیل شاهد تحول بزرگی در بخش کشاورزی و صنایع جنبی آن و در نتیجه ایجاد زمینه‌های شغلی جدید خواهد بود.