قله دماوند در جنوبی‌ترین قسمت استان مازندران و در ۶۵ کیلومتری جنوب شهرستان آمل و در بخش لاریجان این شهرستان واقع و از شمال به رودخانه تینه ، از شرق و جنوب به رودخانه هراز و از غرب به رودخانه " دلی چای " محدود شده است.
کوه دماوند مرتفع ترین و متقارن‌ترین آتشفشان مخروطی شکل در رشته کوه‌های البرز و فلات ایران است که از یک سو به کویر مرکزی و از سوی دیگر به دریای خزر می رسد و بلندترین نقطه خاورمیانه و بلندترین آتشفشان آسیا محسوب می شود.
علاوه بر این نخستین جایگاه فهرست میراث طبیعی ایران متعلق به دماوند است که سال ۱۳۸۷ ثبت شد و همان زمان نیز از سوی مجله " آپدیت UPDATE " که متعلق به اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) و کمیسیون جهانی مناطق حفاظت شده (WCPA) است، مورد استقبال قرار گرفت و تصویر کوه دماوند زینت بخش روی جلد شماره ۵۹ این مجله شد. انتشار تصویر کوه دماوند بر روی جلد این مجلۀ معتبر ، موضوع با ارزشی است که موجب معرفی هرچه بیشتر این اثر و زمینه ساز ثبت جهانی آن در سالهای آینده خواهد بود.
با این وجود پس از گذشت ۱۲ سال از ثبت ملی این میراث طبیعی با ارزش که نقش ویژه ای در گردشگری ، فرهنگ ، ادبیات ، وحدت و همچنین هویت مردم مازندران و کشور دارد، هنوز موفق به کسب جایگاه جهانی و ثبت در سازمان میراث فرهنگی جهانی نشده است.
سال ۹۵ معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور اعلام کرد که اقدامات عملی و اجرایی برای ثبت جهانی قله دماوند از دهه مبارک فجر امسال کلید می خورد . از آن سال تا به امروز خبری تازه ای از ثبت جهانی یا حداقل فرآینده ثبت جهاین قله دماوند نیست. اما پیش از پاسخ به چرایی انتظار بیش از یک دهه ای قله دماوند ابتدا باید به اهمیت این قله چند اشاره کنیم.
میراث دماوند
قله دماوند خاستگاه اسطوره‌های ایران زمین و نماد ملیت و وفاق ایرانیان همپا با آئین دیرینه ای به نام تیرگان دارای چنان ابهت و عظمتی در مقام همبستگی است که ۱۳ تیرماه را به نامش سند زده اند. همچنین این قله به واسطه شاخصه های جغرافیایی در افسانه ها و داستان های اسطوره ای ایرانیان نیز جایگاه ویژه ای از دیرباز داشته و مظهر همبستگی و وفاق بوده است ، تا جایی که در شاهنامه فردوسی چهار مرتبه نام کوه دماوند آورده شد.
کوه دماوند که خمیرمایه اصلی داستان های تیرگان است ، در اساطیر ایران جایگاه ویژه ای دارد و ماجرای تعدادی از شاهکارهای اسطوره‌ای جهان در ارتباط با این کوه شکل گرفته است. ' چکاد بلند و رفیع البرز، کوه دماوند است؛ یعنی بلندتر و مرتفع تر از این کوه در میان کوه های البرز دیده نمی شود.'کوه البرز یا به عبارتی البرز که نام دیگر دماوند است در داستان های اساطیری و البرزنشینان امروزی یک کوه مقدس است و داستان ها و روایت های بسیاری را به خود اختصاص داده و مبدل به نمادی یگانه شده ، به طوری که علاوه بر ادبیات کهن ، بر ادبیات معاصر پارسی نیز راه یافته و هر یک از شاعران به مناسبتی از این کوه یاد کرده اند ؛ از فردوسی که دماوند را دایره وحدت بسیاری از روایات کرد تا شاعران معاصر همچون ملک الشعرای بهار ، اخوان ثالث و دیگر هنرمندان، دماوند همواره وحدت بخش بیان آنها بوده است.
عظمت و شکوه کوه دماوند همواره ذهن ها را به خود مشغول کرده و به مرور هاله ای به دور خود پیچیده به طوری که جغرافیا نویسان کهن ، از کوه دماوند به عنوان مکانی غیر قابل دسترس یاد کرده اند. آنها معتقد بودند که قله همیشه پوشیده از برف دماوند ، از هر جای دیگر کوه البرز به آسمان نزدیک تر است و به سبب همین نزدیکی به آسمان صاحب قداست شده است.
شهرت کوه دماوند در اساطیر بیش از هر چیز در این است که فریدون ، ضحاک را در آن جا در غاری به بند کشید و ضحاک آن جا زندانی است تا آخرالزمان که آزاد شود و کشتن خلق را آغاز کند و سرانجام به دست گرشاسپ کشته شود. هنوز هم بعضی از ساکنین نزدیک این کوه، باور دارند که ضحاک در دماوند زندانی است و اعتقاد دارند که بعضی صداهایی که از کوه شنیده می‌شود، ناله‌های اوست.
با پا گرفتن اساطیر سامی در ایران ، برخی شخصیت‌های این اساطیر نیز با کوه دماوند ارتباطاتی یافتند ؛ از جمله این که عوام معتقدند که سلیمان بن داوود ، یکی از ' دیوان 'را که صخر المارد (سنگ سرکش) نام داشت در آن جا زندانی نمود. داستان ها و افسانه های فراوان دیگری وجود دارد که کوه دماوند به گونه ای بستر رخداد آن رویدادها بوده است. از آن جمله اند داستان ها و افسانه های : داستان تولد فریدون در کوه دماوند ، جشن مرگ ضحاک ، دیو سفید ، کشته شدن ضحاک به دست گرشاسب ، جمشید در دماوند ، ساخته شدن تخت طاقدیس توسط حکمرانان دماوند ، داستان آرش کمانگیر ، کشتی نوح ، قلۀ بی برف و کوه دماوند زندان صخرالمارد و بیوراسب (ضحاک) ، ریاضت شاه نعمت الله ولی ، داستان مرغ بزرگ ، داستان هاروت و ماروت ، دو چاه در کوه دماوند ، کوه دماوند محل آتش پیروزی و قبر ضحاک ، اجداد کردها ، داستان کشتن رستم توسط اسفندیار ، داستان مکانی به نام دشت پی ، ا‍‍ژدهای هفت سر ، زندانی بودن صخر جنی ، دماوند وطن ضحاک ، فرار ضحاک از کوه دماوند ، داستان کیومرث و پسرش در کوه دماوند ، فرود کیومرث بر سرزمین دماوند و تصرف آن و صدها داستان دیگر.
اما اهمیت میراثی دماوند فقط به داستان های برآمده از آن نیست. دماوند به عنوان یک پیوند هویتی میان مردم البرز نشین و همچنین نماد همبستگی برای همه ایرانیان است. برای البرز نشینان از جمله مردم مازندران که میراث‌داران اصل دماوند کوه هستند ، این قله تبلور پیوند و پکپارچگی و همچنین اتحاد است که از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب این سرزمین را به هم پیوند می زند.
خاتون گرجی یکی از کارشناسان باستان شناسی در گفت و گو با ایرنا اظهار داشت:تمامی داستان ها و آیین های باستانی پیرامون قله دماوند که از قلب ایرانیان کهن برآمده بر نشانه های وحدت و یک صدایی تاکید دارد.
به گفته او، قله دماوند جدای از اهمیت زیست محیطی که امروز مورد تاخت و تاز ویلاسازی ها به بهانه‌ی توسعه روستایی قرار گرفته ، مورد بی تفاوتی فرهنگی نیز قرار گرفته است. دماوند با داستان ها و اسطوره های خود همواره تاکید بر ایرانی واحد ، سربلند و همچنین فداکاری هایی که برای ایران زمین شده دارد که کمتر مورد توجه رسانه ها و اهالی فرهنگ قرار گرفته است.
این کارشناس باستان شناسی تاکید کرد: دماوند کوه نیاز دارد تا پژوهش‌های فرهنگی عمیق از جمله پژوهش هایی درباب مردم شناسی درباره خود داشته باشد و دستاورد این پژوهش ها برای مردم تبیین شود.
به گفته گرجی ، ثبت جهانی قله دماوند نه تنها می تواند در حفاظت آن نگاهی فراملی را به همراه داشته باشد، بلکه مطالعات گسترده و چند وجهی درباره این قله را قم خواهد زد.
دماوند، زیستی گردشگر پذیر اما در معرض خطر
قله دماوند علاوه بر داشته ها و میراث فرهنگی خود، یکی از مناطق گردشگر پذیر نیز است ، به طوری که سالانه صدها هزار نفر از جمله گردشگران ایرانی و به خصوص گردشگران خارجی نه تنها به دامنه های این کوه برای آرامش و تفریح پناه می آورند، بلکه با صعود به قله آن ، خود را مورد آزمون قرار می دهند.
اما این گردشگر پذیربودن و زیبایی قله دماوند هزینه های سنگینی برای این کوه باشکوه داشته است. بی انضباطی گردشگران و کوهنوردان تا رها سازی زباله توسط گردشگران نه تنها محیط بکر بلند ترین قله کشور را با خطر تخریب و چهره ای زخمی رو به رو کرده است ، بلکه محیط منطقه را برای جانداران بومی نامناسب ساخته است.
جدی بودن آسیب هایی که از این ناحیه متوجه دماوند است سبب شد سال ۹۷ عملا صعود به قله دماوند و حتی سفر به این قله به طور کل برای گردشگران ممنوع بشود. دردناک این است که اغلب آسیب زنندگان زیست محیطی به دامنه های دماوند گردشگران داخلی هستند.
به گفته مسئولان محیط زیست مازندران اکثر کوهنوردان داخلی با رعایت نکردن اصول کوهنوردی، به قله دماوند آسیب زدند و به جای صعود از یک مسیر، چهار راهی را برای این کار در قله ایجاد کردند که گام در جهت تخریب این اثر طبیعی است.
از دیگر گله مندی مسئولان محیط زیست نسبت به کوهنوردان داخلی حضور در پای کوه با خودروهای شخصی است ، این در حالیست که طبق اصول فنی کوهنوردان باید حداقل حدود ۵ تا ۷ کیلومتری دامنه کوه را پیاده روی کنند.
عدم جمع آوری زباله و فاضلاب انسانی از سوی کوهنوردان داخلی هم از دیگر شکواییه سال های اخیر محیط زیست بوده است در حالی که به دلیل سرمای حاکم در دماوند این زباله ها و فاضلاب انسانی برای چند ده سال بر سطح باقی می ماند که می تواند اثر تخریبی بر جای بگذارد.
البته آسیب به محیط زیست و چهره قله دماوند فقط به مسافران و گردشگران ختم نمی شود زیرا در سالهای اخیر ساخت و سازها در روستاهای دامنه این قله افزایش یافته به طوری که نگرانی زیادی در مخدوش شدن حریم ثبتی دماوند به بار آورده است.
یکی از اقدامات خوبی که در سال های اخیر و در دولت تدبیر و امید و از سوی استانداری مازندران انجام شد ، تشکیل کارگروه حفاظت و مدیریت اثر طبیعی ملی دماوند در سال ۱۳۹۷ بود که عملا نگاهی فرا بخشی برای حفاظت از بزرگ ترین ثروت طبیعی استان ایجاد کرد. بر اساس اهداف این کارگروه ، هرگونه برداشت غیرمجاز و تعدی به منابع طبیعی و حیات وحش از سوی افراد بومی، گردشگران و مسافران خلاف قانون شمرده شد که باید با آن برخورد شود.
معاون امور عمرانی وقت استانداری مازندران در نخستین جلسه این کارگروه با تاکید بر این که نمی توان همه غفلت های احتمالی در این حوزه را به صورت دفعی و فوری جبران کرد، گفت: باید گام به گام و با برنامه ریزی قدم برداشت.
علی نبیان با بیان این که مقابله با ساخت و ساز غیر مجاز از منویات مقام معظم رهبری و جزو تکالیف است، افزود : برخورد درست با زباله نیاز به فرهنگ سازی دارد. طبیعت، منزل ماست و همه وظیفه داریم در حفاظت و پویایی آن تلاش کنیم.
لازمه موفقیت این کارگروه علاوه بر تشکیل جلسات با فاصله نزدیک و حضور تمامی اعضاء ، اعلام عمومی مصوبات و پیگیری رسانه ای آنها است ، موضوعی که به نظر می رسد چندان مورد توجه قرار نگرفته است.
ثبت جهانی نقطه امیدی برای حیات دماوند
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان ثبت جهانی قله دماوند می تواند برای حفاظت و همچنین بهره برداری مسئولانه از این کوه بسیار موثر باشد. کارشناس جهانگردی در این مورد اظهار داشت: ثبت جهانی قله دماوند نه تنها می تواند محدوده ، حریم و زیست این کوه را تضمین و نگاهی جهانی را برای حفاظت از آن بسیج کند، بلکه با اختصاص اعتبارات گسترده تر در اجرای برنامه های حفاظتی آن موثر خواهد بود.
مریم کلهر تاکید کرد: قله دماوند یکی از بسترهای مهم جذب گردشگر به خصوص گردشگران خارجی است که با مدیریتی مسئولانه و فرا بخشیی می توان از آن بهره برداری اقتصادی کرد.این قله می تواند بستر مناسبی برای ارز آوری در حوزه گردشگری و همچنین اقتصاد منطقه باشد.
اما برخی نیز ثبت جهانی را راه حل مناسب برای حفاظت از قله دماوند نمی دانند. نیما ارزانی فعال محط زیست در این باره معتقد است: تجربه ثبت جهانی به ما نشان داده که کمترین تاثیر بر حفاظت خواهد داشت زیرا همه دیدیم که ثبت جهانی عباس آباد بهشهر و همچنین جنگل های هیرکانی هنوز دستاوردی برای این ۲ اثر طبیعی وتاریخ نداشته است.
به گفته او ، در سال های اخیر ادارات و نهادهای مختلف بهانه های متفاوت در اطراف باغ جهانی عباس آباد ساخت و ساز کرده اند و هنوز هیچ نهادی مسئولیت این کار را نپذیرفته به طوری که بارها از سوی یونسکو اخطار دریافت کرده ایم.
این فعال محیط زیست اظهار داشت: محافظت از قله دماوند و دیگر داشته های طبیعی و تاریخی نیازمند مدیریتی واحد و متمرکز است تا از چند صدایی و چند دستوری درآن جلوگیری شود.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی مازندران نیز گفت: ثبت جهانی قله دماوند می تواند در شناساندن این کوه به جهان از طریق سازمان یونسکو موثر باشد و زمینه را برای جذب گردشگران خارجی فراهم کند.
مهدی ایزدی همچنین به قله دماوند به عنوان یک نماد پیوند و صلح دوستی اشاره کرد و افزود : ثبت جهانی این قله می تواند در ترمیم نگاه جامعه جهانی به ایران موثر باشد که سال ها توسط کشورهای دیگر با چهره غیر واقعی تصویر سازی شده است.
چرا دماوند ثبت جهانی نمی شود؟
معاون میراث فرهنگی مازندران در پاسخ به چرایی فقدان ثبت جهانی قله دماوند گفت: بزرگ ترین مانع تکمیل پرونده ثبتی قله دماوند است که هزینه سنگینی دارد.
ایزدی با بیان اینکه تکمیل یک پرونده ثبت جهانی نیاز به کارهای پژوهشی گسترده دارد ، افزود: برای تکمیل این پرونده در حال حاضر حداقل یک میلیارد تومان اعتبار لازم است که از توان میراث فرهنگی استان خارج می باشد.
وی همچنین با اشاره به اینکه ثبت جهانی قله دماوند در برنامه و پیشنهاد وزارت میراث فرهنگی قرار دارد، گفت: اما هنوز تا تکمیل پرونده ثبتی آن فاصله زیادی داریم.
معاون میراث فرهنگی مازندران ، تصویر برداری هوایی ، شناسایی تمامی گونه های جانوری و گیاهی ، تعیین حریم و عرصه و نقشه برداری های دقیق را از موارد مورد نیاز برای تکمیل پرونده ثبتی قله دماوند عنوان کرد و افزود: پیشنهادهایی برای تامین اعتبار این پروژه شده است اما هنوز پاسخی دریافت نکردیم.
ایزدی همچنین به پیشروی روستاهای دامنه قله در حریم آن اشاره کرد و گفت: بر اساس ضوابط سازمان میراث جهانی ، نباید هیچ ساخت و سازی از ارتفاع ۲هزار و ۲۰۰ متر تجاوز کند.
وی با بیان اینکه شهر رینه از ارتفاع کمتراز ۲ هزارو ۲۰۰ متر برخودار است افزود: مشکل اساسی روستاهایی همچون روستای ناندل در دامنه قله است که ارتفاع آن بیش از ۲ هزار و ۳۰۰ متر است که باید تصمیمی درباره آن گرفته شود.