ضرورت بهره‌مندی از ظرفیت‌های معدنی برای توسعه گلستان به آغاز استحصال ید در سال ۸۷ ختم شد اما تساهل مدیران متولی و بهره‌برداران در سال‌های گذشته زخم عمیقی را با روانه کردن پساب خطرناک آغشته به مواد رادیواکتیو این کارخانه به طبیعت ایجاد کرد.
۱۰ سال است که پساب شرکت های فرآوری ید گلستان به سوی تالاب اینچه هدایت می شود و در نتیجه آن ظرفیت دریاچه پذیرنده این فاضلاب صنعتی در شمال آق قلا پر شد و در این سال ها منابع طبیعی و محیط زیست بارها به مدیران شرکت در مورد پر شدن ظرفیت دریاچه و احتمال شکستگی دیواره های آن هشدار دادند تا به فکر راه جایگزین برای مدیریت این پساب باشد.
روند تخلیه پساب به کاسه این دریاچه همچنان ادامه داشت تا این که بالاخره در خرداد امسال حاشیه دیواره شکست و میلیون ها لیتر پساب روانه مراتع واقع در حوزه آبریز و پیرامون تالاب شد.
ظرفیت کاسه دریاچه اینچه تحمل حجم بالای پساب هدایت شده از سوی واحد تولید کننده ید را نداشت و این موضوع در سال های قبل بارها از طریق دستگاه های متولی هشدار داده شده بود.
افزایش قیمت تمام شده برای راهکارهای جایگزین مدیریت پساب، رغبتی را نزد تولید کننده به وجود نیاورد و این شرکت به کارش ادامه داد تا اینکه در اواسط خرداد امسال بخش های از دیواره تالاب اینچه شکست و میلیون ها لیتر پساب حاوی انواع آلاینده های خطرناک و سمی مانند رادیوم و باریوم وارد مراتع شمالی دریاچه شور، تالاب صوفی‌کم و حریم جاده آق قلا - اینچه برون شد.
اگر بر اساس قوانین سازمان محیط زیست و منابع طبیعی، واحد صنعتی عامل این فاجعه جریمه شود مقدار آن چندصد میلیارد ریال خواهد بود زیرا بر اساس آیین نامه قانون حفاظت، احیا و مدیریت تالاب های کشور نحوه محاسبه خسارت آلودگی به تالاب های کشور از حاصل ضرب حجم کل خروجی فاضلاب در میزان آلودگی، ضریب ریالی و درجه حساسیت حاصل می شود.
با ورود استاندار گلستان به موضوع، شرکت تولید کننده ید اقدامات جدی تری را در دستور کار قرار داد و تلاش ها برای جمع آوری این آلودگی را با ترمیم دایک و بدنه شکسته شده دریاچه، استقرار پمپ های متعدد برای جمع آوری پساب و بازگرداندن آب خروجی به کاسه دریاچه بیشتر کرد.
کارشناسان معتقدند یکی از آسیب های مهم تخلیه پساب ید در تالاب اینچه آن است که گونه های مرتعی بر اثر غرقاب شدن با پساب ید تا چند هفته آینده خشک می شوند و یا اینکه دوره سبزی و حیات آنها به سرعت کاهش خواهد یافت.
استاندار گلستان در بازدید هفته گذشته از این دریاچه از منابع طبیعی خواست تا از منظر علمی به مدیران واحد تولید کننده ید برای احیای مراتع آسیب دیده کمک کند.
هادی حق شناس خطاب به مدیران این شرکت گفت: محیط زیست برای ما مهم تر از صنعت است و من بین محیط زیست و این صنعت، محیط زیست را انتخاب می کنم.
وی هشدار داد: اگر روش های فعلی دفع پساب ید اصلاح نشود این کارخانه برای همیشه متوقف خواهد شد.
با این وجود، استاندار گلستان بسته های تشویقی را نیز برای مدیران شرکت بهره بردار ید در نظر گرفت و برای ترغیب بیشتر این مدیران به آنها وعده داد در صورت انجام اقدامات اصلاحی و بر طرف کردن مشکل شورابه، این صنعت از لیست واحدهای آلاینده خارج شود.
رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت گلستان نیز با اشاره به شکسته شدن یکی از دیواره‌های سد نگهدارنده پساب کارخانجات ید در هفته های گذشته گفت: محل نفوذ آب از این واحد به‌طور کامل مسدود شده است.
حسین طلوعیان افزود: با مشارکت مدیران صنعت ید گلستان و همراهی بخش دولتی ۱۰ دستگاه پمپ و کفکش به‌صورت ۲۴ ساعته مشغول انتقال پساب ید به داخل تالاب هستند تا اثرات این رخداد کاهش یابد.
وی افزود: احداث چاه تزریق پساب کارخانجات ید به اعماق زمین که از جمله تاکیدات زیست‌محیطی بوده باوجود هزینه‌های بالا در دست اقدام است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان نیز با اشاره به توقف تخلیه پساب ید به تالاب اینچه گفت که تمام فاضلاب ناشی از استحصال این ماده معدنی به اعماق زمین تزریق می شود.
محمد رضا کنعانی اظهار داشت: ۲ شرکت بهره بردار ید در گلستان از ۱۰ سال گذشته پساب ناشی از فرآوری شورابه های فسیلی و استحصال ید را به تالاب اینچه هدایت می کردند که پارسال و با پیگیری محیط زیست این شرکت ها با هدف توقف تخلیه پساب ید به تالاب، مکلف به ارایه برنامه مدیریت زیست محیطی شد.
بگفته وی این طرح در سازمان مرکزی مورد بررسی قرار گرفته و نواقص آن به شرکت مشاور طرف قرارداد با شرکت بهره بردار ید اعلام شد.
وی با اشاره به شکستگی دیواره تالاب اینچه در ماه گذشته اظهارداشت: پس از شکستن دیواره، فعالیت یکی از شرکت ها متوقف و شرکت دوم نیز کمتر از ظرفیت نهایی مشغول استحصال ید است و هیچ پسابی به سوی تالاب هدایت نمی‌شود .
کنعانی گفت : در حال حاضر دو چاه معدنی توسط این شرکت ها انتخاب شده که تا اتمام چاه های پذیرنده، پساب فعلی به این چاه ها تزریق می شود.
وی افزود: در صورت فعالیت هر ۲ شرکت به‌طور متوسط حدود ۴۰۰ لیتر بر ثانیه پساب تولید می شود که برای تزریق آن، نیازمند احداث حداقل ۶ چاه جدید توسط شرکت ها هستیم و به همین دلیل زمینی برای احداث این چاه ها به شرکت ها اختصاص یافت.
وی ادامه داد : همچنین به دستور استاندار گلستان مقرر شد این شرکت ها با اخذ مجوز از آب منطقه ای هر ۴۵ روز یک چاه برای تزریق پساب ید احداث کنند.
سرپرست شرکت آب منطقه ای گلستان نیز از صدور مجوز احداث چاه تزریق پساب در محدوده فعالیت شرکت های بهره بردار ید خبر داد و گفت : در بررسی های انجام شده، آبخوان عظیمی در شعاع پیرامونی معادن ید وجود ندارد.
سیدمحسن حسینی افزود: حداقل عمق پیش بینی شده برای چاه های پذیرنده پساب ۷۰۰ متر است.
گلستان تنها استان استخراج کننده ید کشور است.
کارخانه تولید ید کانسار خزر در ۲۷ کیلومتری شمال آق قلا و در نزدیکی مرز اینچه برون قرار دارد.
در جهان تنها ۱۰ کشور از جمله ترکمنستان، آذربایجان، آمریکا، چین، روسیه، شیلی، ژاپن و ایران تولیدکننده ید هستند.
حداقل ۲۴ نوع ماده یددار وجود دارد و مصارف این ماده معدنی در صنایع داروسازی (مانند قرص های تیروئید) ، صنایع پتروشیمی (به عنوان کاتالیزور)، ساخت داروهای ضدعفونی کننده دامی و مواد شیمیایی (کلیه ترکیبات یددار) است.
این ماده معدنی در ساخت اسید استیک، کائوچو، رنگدانه، مواد آلی، تولید فلزات با خلوص بالا، مکمل غذایی، تایر اتومبیل، صنایع هوافضا و الکترونیک به کار می رود.