صنایع دستی سیستان و بلوچستان نماد فرهنگ اصیل و تاریخ کهن و هنر بی‌مثال مردم این سزمین اسطوره‌ای است، که این روزها به دلیل شیوع ویروس کرونا دچار مشکلات اساسی شده است.
گرچه کرونا تاثیر خود را بروی بسیاری از مشاغل گذاشته اما دولت نیز نهایت تلاش خود را برای کاهش این مشکلات بکار گرفته است که حمایت از صنایع دستی از جمله آنهاست بطوریکه متقبل شده صنعتگرانی که متقاضی بیمه روستایی و عشایری هستند را به مدت یکسال به صورت رایگان بیمه کند.
راه اندازی میز صادرات صنایع دستی در اصفهان از دیگر اقدامات انجام شده است که صنعتگران سیستان و بلوچستان نیز می توانند از این فرصت برای صادرات محصولات تولیدی خود استفاده کنند.
مشکل مهمی که دامنگیر هنرمندان صنایع دستی است بازار فروش محصولات آنان است که این روزها از گرمی لازم برخوردار نیست.
به گفته معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان شیوع ویروس کرونا تمامی مشاغل را دچار مشکل کرده و به تبع آن صنایع دستی نیز دچار خسارت‌هایی شده و علاوه براین، نوسانات نرخ ارز نیز که بر دستمزدها و مواد اولیه بسیار تاثیرگذار بوده و باعث افزایش قیمت ها شده، صنعتگران را با مشکلات زیادی روبرو کرده است.
بهروز عیسی زهی در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: این روزها استقبال برای خرید صنایع دستی بسیار کم و رکود زیادی در این بخش بوجود آمده تا جاییکه این قلم کالا به دلیل افزایش قیمت بسیار زیاد مواد اولیه خود به خود از سبد خرید خانواده ها حذف شده و تنها افراد سطح بالای جامعه می توانند این صنایع دستی زیبا را خریداری کنند.
وی افزود: با توجه به پیگیری‌های صورت گرفته در معاونت صنایع دستی وزارتخانه اقداماتی در این رابطه انجام و مقرر شده به کارگاه‌هایی که در اثر کرونا و نرخ تورم دچار آسیب شدند تسهیلاتی پرداخت شود تا بتوانند خسارت‌ها را تا حدی جبران کنند.
عیسی‌زهی با اشاره به روند برگزاری دوره های آموزشی اظهار داشت: در این زمینه نیز از زمان شیوع ویروس کرونا و با توجه به اینکه در سیستان و بلوچستان رعایت مسائل بهداشتی کمرنگ است، مجبور شدیم تمامی فعالیت‌های آموزشی را به حالت تعطیل درآوریم که امیدواریم بتوانیم آموزش‌ها را در قالب فضای مجازی و همکاری و استفاده از ظرفیت‌های صدا و سیما ادامه دهیم.
وی ادامه داد: جلساتی به صورت ویدئو کنفرانس نیز قرار است برگزار شود تا در زمینه برگزاری کلاس‌های آموزشی برنامه‌ریزی‌های لازم صورت گیرد.
معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان بیان کرد: صنایع دستی و گردشگری مکمل یکدیگر هستند و زمانیکه گردشگران وارد هر شهری می شوند قطعا از صنایع دستی به عنوان سوغات استفاده می کنند که در این مدت هر ۲ صنعت دچار خسارت های زیادی شده است.
صنایع دستی سیستان و بلوچستان دارای ارزش و جایگاه خاص
این استان دارای صنایع دستی متنوع و جذاب بی‌نظیری است که حاصل ذوق و خلاقیت ذهن و دستان توانای زنان و مردان هنرمند این خطه بوده و از جایگاه ویژهای در میان مردم و بویژه اقوام و عشایر برخوردار و پاسخگوی همه سلیقه‌هاست.
از آنجایی که صنایع دستی در نگاهی اساسی رنگ و بویی قومی و منطقه‌ای دارد، مواد اولیه ساخت آن نیز بیشتر مواد موجود در طبیعت اطراف است و سیستان و بلوچستان با تنوع جغرافیایی خاص و کثرت اقوام و مذاهب، نمود زیبایی از گنج‌های صنایع دستی است به طوریکه شمال آن با آب و هوای گرم و خشک، مرکز با کوهستانی بودن و مناطق جنوبی استان با توجه به گرما و شرجی هوا هر یک صنایع دستی مخصوص خود را دارند.
نقوش بکار رفته بر روی آثار هنری سیستان و بلوچستان از دیرباز تاکنون توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب کرده و همواره مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار گرفته است.
زنان سیستانی و بلوچستانی با دستانی توانا و فکری خلاق بیشتر وسایل خانه خود را در زیباترین شکل درست می‌کنند و این هنرهای زیبا و اصیل را به دختران خود نیز آموزش می‌دهند.
صنایع دستی در این خطه از کشور از دوران باستان تاکنون تداوم داشته و همچنان اصالت خود را حفظ کرده و از ارزش و جایگاه خاصی برخوردار است.
هر چند که شیوع ویروس کرونا بر تولید و فروش صنایع دستی تاثیر گذاشته اما همت و تلاش دستگاههای دست اندرکار برای حمایت از هنرمندان صنعتگر جای تقدیر دارد.
معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان بیان کرد: در دوران کرونا که صنعتگران صنایع دستی دچار مشکل شده اند برنامه‌هایی برای حمایت از صنعتگران کم توان مالی مدنظر است که با همکاری برخی نهادهای زیرنظر ستاد اجرایی فرمان حضرت امام (ره) مانند بنیاد احسان، بنیاد علوی و بنیاد برکت انجام خواهد شد.
وی بیان کرد: امیدواریم با تعامل و همکاری با این نهادها بتوانیم تا حدی خسارت‌هایی که به کارگاه‌های صنایع دستی براثر کرونا وارد شده را به حداقل برسانیم.
عیسی‌زهی ادامه داد: در این مدت که به دلیل شیوع این ویروس مردم بویژه بانوان ناچار به قرنطینه در منازل خود بودند، به تولید صنایع دستی روی آوردند اما تولید تابع فروش است و تا زمانیکه خریداری نباشد قطعا تولیدات کم خواهد شد که در این زمینه نیز برنامه هایی از جمله فروش آنلاین یا اینترنتی محصولات دارای کیفیت لازم و مطلوب در حال انجام است.
وی خاطرنشان کرد: البته صنعتگران می توانند از فضای اینستاگرام نیز برای فروش محصولات خود استفاده کنند.
معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان گفت: میز صادرات صنایع دستی در اصفهان راه اندازی شده که امیدواریم بتوانیم با تعامل های صورت گرفته از این فرصت برای صادرات صنایع دستی سیستان و بلوچستان استفاده کنیم.
وی افزود: دولت نیز در این مدت حمایت های خوبی از صنایع دستی انجام داده بطوریکه صنعتگران متقاضی بیمه روستایی و عشایری را به مدت یکسال به صورت رایگان بیمه می کند.
قالی بافی، سوزن دوزی، گلیم بافی،حصیربافی، خامه دوزی، سیاه دوزی، پریوار دوزی، سکه دوزی، آینه دوزی، خولک بافی، سفال گری، جواهرات و لنج سازی از جمله صنایع دستی این خطه از کشور است که زنان و مردان مشغول به فعالیت در عرصه های مختلف آن هستند.
سوزن‌دوزی
سوزن‌دوزی یکی صنایع دستی سیستان و بلوچستان است که به دست توانا و هنرمند مردمان بلوچ بر روی پارچه نقش می‌بندد و جاودان میشود.
این هنر در اصل هنر تزیین پارچه است و سابقه‌ای طولانی و به دارازی قدمت تاریخ بلوچستان دارد و بر روی سفره عقد، روتختی، کوسن، سجاده، رومیزی، پشتی و لباس انجام می‌دهند.
البته سوزن دوزی انواع مختلفی مانند ابریشم دوزی، گلابتون دوزی، نقده دوزی، پته دوزی، بلوچ دوزی، سرمه‌دوزی، شماره دوزی، پولک دوزی، منجوق دوزی، پیله دوزی و کمند دوزی دارد.
پریواردوزی
پریواردوزی یا پلیوار دوزی، نام یکی دیگر از هنرهایی است که با دستان هنرمند مردمان سیستان و بلوچستان بر روی پارچه شکل می‌گیرد.
در اصل پریوار دوزی سوزن دوزی و یا همان نوعی گلدوزی روی پارچه است و به طور مستقیم بر روی لباس و یا پارچه به وسیله ابزاری مانند نخ، پارچه و سوزن دوخته میشود.
بیشتر اهالی بومی سیستان و بلوچستان و روستاهای شهرستان سراوان و ایرانشهر به این هنر مشغول هستند.
از این هنر برای تزیین قسمت های پیش سینه، سرشلوار و دورآستین، کلاه، عرقچین، سرمه دان، بازوبند و جلد دعا استفاده می شود.
خامه دوزی یا خمک دوزی
خامه دوزی نام دیگر صنایع دستی این خطه از سرزمین آریایی ایران است که به آن خمک دوزی و یا سفید دوزی نیز می‌گویند.
تاریخ و قدمت هنر خامه دوزی را می‌توان با زمان ظهور ابریشم در سیستان مصادف دانست و آنچه که به تحقیق مشخص شده اینست که در نخستین نوشته‌های اسلامی، سیستان مکان تولید بهترین بافته‌های ابریشمی و پشمی توصیف شده و با داشتن باغ‌های فراوان توت یکی از بزرگترین مراکز تولید ابریشم بوده است.
جلوه‌های این هنر را می‌توان در تزیینات لباس، جانماز، انواع دستمال و سفره ها مشاهده کرد.
سکه دوزی
این هنر به دلیل مصارف تزیینی و زینتی پس از سوزن دوزی جایگاه ویژهای در بین مردم بویژه مسافران و گردشگران دارد.
سکه دوزی از آن دست هنرهایی است که در جهیزیه اغلب دختران سیستان و بلوچستان دیده میشود.
در این هنر از مواد و مصالحی مانند آیینه‌های ریز و درشت، پولک، منجوق و مروارید، خرمهره، دکمه صدفی، نوار یراق، پارچه، سکه و صدف استفاده میشود.
زیورآلات سنتی
طلا اغلب برای خودآرایی استفاده میشود که البته گاهی ریشه مذهبی نیز دارد و به عنوان بخشی از بهای عروسی از طرف خانواده داماد به عروس هدیه داده میشود.
وجود کوره‌های ذوب فلز در سیستان و بلوچستان شاید قدیمیترین کوره‌های ذوب فلز در جهان باشد که نشان از قدمت هنر فلز سازی در این منطقه دارد.
هنر زیورآلات سنتی در این منطقه آمیزهای از هنر میناکاری، مرصع کاری، مشبک کاری، منبت کاری و کنده کاری است.
این هنر دارای تنوع بی‌نظیر بیش‌از ۵۰ گونه مختلف است که می‌توان از انواع آن به در (گوشواره)، چوری (النگو)، سربند، کپگو (گردن بند) و تاسنی (سنجاق سینه) اشاره کرد.
گلیم بافی
گلیم بافی از دیگر رشته‌های مهم صنایع دستی در سیستان و بلوچستان است که تاریخچه آن به زمان ورود سکاها به منطقه سیستان باز می‌گردد.
گلیم بیشتر توسط زنان چادرنشین و دامدار که از پشم دام‌های خود به عنوان مواد اولیه بهره می‌برند، بافته میشود. نقش‌های گلیم سیستان به صورت هندسی، ذهنی و راه راه برگرفته از محیط اطراف است.
از گلیم به عنوان زیرانداز، پشتی، سفره آرد و نان، خورجین و کیسه‌های نمک استفاده میشود.
حصیربافی
حصیربافی هنری است با پیشینه‌ای به درازای شهر سوخته و دریاچه هامون که جایگاهی ویژه در زندگی مردمان سیستان و بلوچستان دارد.
این هنر یکی از صنایع دستی اصیل و بومی این استان است و مواد اولیه آن طبیعی و به شیوه کاملا سنتی توسط هنرمندان سیستانی و بلوچ تولید میشود.
حصیربافی در منطقه سیستان با گویش خولک بافی و در بلوچستان با گویش تگرد تلفظ میشود که از نظر مواد اولیه تفاوت زیادی با یکدیگر دارند.
پرده، سایه بان و توتن (نوعی قایق حصیری) از محصولات تولیدی حصیربافی سیستان است که از نی و لوخ نیزار تالاب هامون تهیه میشود و روپگ (جارو)، پروند (زیرانداز)، سفت (جانماز)، کچو (خورجین) و کپات (سبد کوچک) از محصولات تولیدی حصیربافی بلوچستان است که از شاخ و برگ نخل خرما تهیه میشود.
سفالگری
سفالگری از آن دست هنرهای قدیمی است که در سیستان و بلوچستان رواج دارد و برای درستی این ادعا می‌توان سفال‌های کشف شده در شهرسوخته را مصداق قرار داد.
روستای کلپورگان مهمترین مرکز تولید سفال است که قدمتش در این هنر به پنج الی هفت هزار سال می رسد. زنان بلوچ سفال ها را با دست می سازنند و از چرخ سفالگری استفاده نمی‌کنند.
برای تزیین سطح سفالها از ترکیب آب و تیتوک( سنگی که از کوه بیرک در نزدیکی محل بدست می آورند) استفاده می‌کنند و بعد با یک تکه چوب نازک خرمای وحشی روی سفال طرح و نقش می‌زنند.
رنگ نقش ها قبل از پخت سفال قهوه ای متمایل به قرمز است و پس از حرارت دیدن سیاه رنگ می شود و از محصولات سفالی می توان به کاسه، بشقاب، قندان، قوری، گلدان، سینی، کوزه و چلیم و اشاره کرد.
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان با اشاره به کیفیت صنایع دستی تولیدی این منطقه گفت: تاکنون هفت اثر از صنایع دستی این استان مهر اصالت یونسکو را دریافت کرده اند.
عیسی زهی اظهار داشت: در سال ۹۱ چهار اثر صنایع دستی سیستان و بلوچستان شامل ۲ اثر سفال کلپورگان از مروارید دهواری، خامه دوزی شهین شهرکی و سوزن دوزی زرخاتون عظیمی از این استان موفق شدند نشان یونسکو را دریافت کنند.
وی ادامه داد: ۲ اثر سوزن دوزی از فرنگیس جمالزهی و حوربی‌بی جمالزهی و یک اثر خامه دوزی سیستان از مریم قادری در سال ۹۷ نیز اصالت یونسکو را دریافت کردند.
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان گفت: ۲۵ اثر صنایع دستی سیستان و بلوچستان نیز در سال ۹۸ نشان ملی مرغوبیت را دریافت کردند و امسال از میان این آثار برترین‌ها برای دریافت مهر اصالت یونسکو کاندید می‌شوند.
وی افزود: امیدواریم در نشستی که اوایل مرداد برای ثبت شهر ادیمی به عنوان شهر ملی خامه دوزی برگزار میشود موفق شویم از این پرونده دفاع و آن را به ثبت ملی برسانیم.
وی به بیمه صنعتگران نیز اشاره کرد و گفت: بیمه شدگان صنایع دستی به ۲ گروه بیمه تامین اجتماعی و بیمه روستایی تقسیم می‌شوند.
عیسی‌زهی افزود: هم‌اینک حدود ۵۰۰ نفر بیمه شده تامین اجتماعی هستند که به دلیل شرایط خاص این بیمه و استقبال صنعتگران امیدواریم بتوانیم در آینده تعداد بیشتری را زیرپوشش این بیمه قرار دهیم.
وی ادامه داد: متاسفانه ظرفیت بیمه تامین اجتماعی محدود بوده و هرساله بین ۲۰ تا ۳۰نفر در استان می‌توانند زیرپوشش این بیمه قرار گیرند که البته ظرفیت امسال هنوز اعلام نشده است.
وی خاطرنشان کرد: بیش‌از ۵۰۰ نفر از صنعتگران سیستان و بلوچستان نیز تحت پوشش بیمه روستایی هستند که در این زمینه هیچ‌گونه محدودیتی وجود ندارد.
معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان گفت: افراد ساکن شهرها و صنعتگران نیز می‌توانند با مراجعه به نمایندگی‌های بیمه روستایی برای برقراری این بیمه اقدام کنند و دریافت دفترچه سلامت نیز برای این بیمه شدگان در حال پیگیری است.