تنش میان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده در پیوند با توافق هسته‌ای به مرحله حساسی رسیده است. پنج سال پس از توافق قرار است تا چند ماه دیگر (اکتبر آینده) نخستین بند در حوزه برآورده شدن خواسته‌های تسلیحاتی ایران به اجرا در آید و تحریم‌های تسلیحاتی علیه کشورمان پس از حدود ۱۳ سال لغو شود.
در این شرایط دولت آمریکا تلاش می‌کند تا با هر روشی مانع دستیابی ایران به این ثمره برجام شود. واشنگتن برای این کار موضوع ارجاع موضوع به شورای امنیت از طریق سازوکار حل اختلاف برجام (ماشه) را به طور جدی در دستور کار خود قرار داده‌است.
کاخ سفید خط مشی خود را به گونه‌ای طراحی کرده‌است تا از مسیر فعال ساختن مکانیسم ماشه و تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران به اهداف خود برسد و مهمترین ابزار را همان فرایندی می‌بینند که در بندهای توافق برجام برای این موضوع در شورای امنیت پیش‌بینی شد. اما یک مانع بزرگ برای واشنگتن در این فرایند وجود دارد و آن هم خروج کامل ایالات متحده از توافق هسته‌ای در میانه‌های سال ۲۰۱۸ است.
تحریم تسلیحاتی بهانه‌ای برای نابودی برجام
دولت ترامپ تلاش دارد از طریق شورای امنیت تحریم‌های بین‌المللی لغو شده علیه ایران را دوباره باز گرداند و در عمل برجام و همه اسناد مرتبط با آن را نابود کند. تقریبا همه اعضایی که برجام را امضا کرده اند (به غیر از ایالات متحده)، براین باورند که آمریکا با خروج از توافق در واقع دست‌های خود برای استفاده از بندها و مزایای آن بسته است.
به اعتقاد کارشناسان موضوع مقابله با رفع تحریم‌های تسلیحاتی بهانه‌ای برای واشنگتن است تا شرایط را برای جلوگیری کردن از اجرای دیگر بندهای غروب برجام مهیا کند.
براساس چارچوبی که در برجام تعبیه شد و در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد هم مورد تاکید قرار گرفت معامله، خرید و فروش و فراهم کردن هرگونه تسهیلات مالی، مبادلاتی و ترابری در مورد تجهیزات سنگین نظامی به ایران یا برای استفاده ایران به مدت پنج سال از اجرای برجام (۱۸ اکتبر ۲۰۱۵) ممنوع است. این محدودیت شامل خرید و فروش تسلیحات متعارف همچون انواع تانک رزمی، سامانه‌های توپخانه سنگین، هواپیماهای رزمی، هلی‌کوپترهای تهاجمی، ناو و غیره می‌شد.
علاوه بر این تامین قطعات یدکی، ارائه آموزش‌های فنی، منابع یا خدمات مالی، پیشنهادات و ارائه کمک‌های مرتبط با تامین، فروش، انتقال، تولید، حفظ و نگهداری و یا استفاده از تسلیحات نیز با محدودیت روبرو بود.
اما از ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰ (۲۷ مهر ۱۳۹۹) همه این موانع از پیش پای ایران برداشته می‌شود و کشورمان می‌تواند همچون یک کشور عادی در بازار بزرگ تسلیحات وارد شود.
به اعتقاد برخی تحلیلگران سیاسی، در این روند اما گزارش اخیر دبیرکل سازمان ملل متحد و گزارش شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی که به طور بحث برانگیزی همزمان و در زمانی خاص در راستای منافع واشنگتن منتشر شدند ممکن است شرایط را تغییر دهد. حتی این فرضیه نیز مطرح است که بدون درخواست کشورهای عضو برجام موضوع به سازمان ملل ارجاع داده شود.
مخالفت‌های داخلی و بین المللی با سیاست‌های ترامپ
سازوکار حل اختلاف برجام که با عنوان مکانیسم ماشه هم شناخته می‌شود به بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام و بندهای ۱۱ و ۱۲ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل اطلاق می‌شود. سازوکار فوق بر این موضوع تاکید دارد درصورتی که یکی از اعضای توافق نسبت به انجام تعهدات عضو دیگر شکایت داشته باشد در چند مرحله کمیسیون مشترک برجام و سپس شورای وزیران برجام در دوره‌های زمانی مشخص به موضوع می‌پردازند تا اختلاف را رفع کند. در صورتی که موضوع فیصله پیدا نکند پرونده با عنوان نقض چشمگیر توافق به شورای امنیت ارجاع داده می‌شود.
مدت زمان در نظر گرفته شده در چارچوب برجام ۳۵ روز و در شورای امنت ۳۰ روز است. اگر اعضای برجام مصالحه نکنند یا شورای امنیت به تداوم معافیت ایران از تحریم‌ها رای ندهند به صورت خود به خود همه ۶ قطعنامه پیشین سازمان ملل علیه ایران برقرار می‌شود و در عمل برجام به طور کامل فرو می‌پاشد.
در واقع در صورتی که پرونده به شورای امنیت واگذار شود شرایط به شدت به ضرر ایران خواهد بود. از آنجاکه در بررسی ادامه تعلیق تحریم‌های ایران رای موافق همه اعضای دائم شورای امنیت که عضو برجام نیز هستند ضروری است اگر هر یک از این کشورها با آن موافقت نکنند در عمل مرگ برجام رقم می‌خورد.
بر اساس تحلیل اندیشکده آمریکایی «شورای آتلانتیک» (Atlantic Council) و بیشتر کارشناسان غربی، ایالات متحده به طور حتم در شورای امنیت هر قطعنامه‌ای را که به تمدید تعلیق تحریم‌ها مربوط باشد را وتو خواهد کرد و در این شرایط به خواسته خود خواهد رسید.
هفته گذشته ایالات متحده در نخستین گام خود در شورای امنیت نتوانست موفقیتی را کسب کند و همه ۱۴ عضو دائم و غیردائم شورای امنیت به درجات مختلف از رویکردهای کاخ سفید انتقاد و با آن مخالفت کردند. به اعتقاد تحلیلگران مسائل بین المللی به ویژه در غرب در هر صورت بررسی موضوع و حل اختلاف در برجام به زمانی بیش از دو ماه نیاز دارد. حدود ۳۵ روز از این زمان در میان اعضای ۱+۵ صرف می‌شود که حتی ممکن است چند هفته تمدید شود. از سوی دیگر بحث و گفت وگو در چارچوب شورای امنیت هم یک ماه به طول می‌انجامد. به همین دلیل مخصوصا کشورهای اروپایی با هدف حفظ برجام، شرایط را به صورتی مدیریت خواهند کرد تا نتایج انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سوم نوامبر (۱۳ آبان) مشخص شود و سپس در مورد نحوه برخورد با پرونده تصمیم‌گیری می‌کنند.
از سوی دیگر در داخل آمریکا هم انتقادها و ناامیدی از رویکرد ترامپ رو به افزایش است و برای تعدیل آن پیشنهاداتی مطرح می‌شود. تحلیلگر نشریه «نشنال ریویو» (National Review) اعتقاد دارد ترامپ چند اشتباه راهبردی را در مورد ایران انجام داده که باعث تضعیف موقعیت واشنگتن شده است. این اشتباهات عبارتند از: فشارهای کاخ سفید بر ایران تاکنون تاثیرگذار نبودند، فشارحداکثری و مکانیسم ماشه ممکن است با پاسخ محکم ایران و حتی خروج تهران از ان.پی.تی روبرو شود، سیاست‌های ترامپ اروپائی‌ها را از واشنگتن دور کرده‌است، استفاده بیش از حد آمریکا از تحریم‌ها این ابزار را کم اثر ساخته و تشدید فشارها باعث تقویت موضع و سیاست‌های مخالفان اعتدال در ایران شده‌است.
نشریه فوق نیز انتخابات ریاست جمهوری آمریکا یا تعدیل رفتارها تا آن زمان را در آینده سیاست‌های کاخ سفید علیه ایران سرنوشت‌ساز می‌داند.
به نظر می‌رسد در شرایط حساس کنونی بهترین راه شکیبائی و تمرکز بر رایزنی‌ها با طرف‌ها در برجام به ویژه متحدان ایران یعنی روسیه و چین است. در این صورت می‌توان امیدواری داشت تلاش‌های ترامپ به سرعت به نتیجه موردنظر کاخ سفید منجر نمی شود.
برخی کارشناسان در غرب اعتقاد دارند این احتمال نیز وجود دارد مقاومت کشورها در برابر یکجانبه‌گرایی واشنگتن به نتایجی بیانجامد که سیاست‌های ترامپ را تعدیل کند.