دکتر محمدرحیم رهنما روز دوشنبه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: بر این اساس ظرف ۲۰ سال اخیر عرصه‌های طبیعی شامل زمینهای کشاورزی، کوهستانی، ارتفاعات، پوشش گیاهی و فضای سبز در محدوده جغرافیایی مشهد به محل استقرار فضاهای صنعتی، مسکونی، تجاری، کارگاهی و بناهای ساخته شده مسقف تغییر کاربری داده شده است.
وی ادامه داد: مجموع محیط زمینهای مطالعه شده در چارچوب این پژوهش علمی- دانشگاهی در محدوده کلانشهر مشهد و اطراف آن، هزار کیلومترمربع در نظر گرفته شد و مورد بررسی قرار گرفت.
این متخصص جغرافیا و مدیریت شهری گفت: این در حالی است که مساحت زمینهای زیر ساخت و ساز رفته در مشهد ۳۶۵ کیلومتر مربع است یعنی در این پژوهش سه برابر وسعت مشهد به طور علمی بررسی شد.
رهنما افزود:بر این اساس ۸۵۰ هکتار از مناطق کوهستانی کلانشهر مشهد و اطراف آن به مناطق تجاری و مسکونی تغییر کاربری یافته است.
وی ادامه داد: این اطلاعات بر اساس تصاویر "ماهواره‌های لندست ۷ و ۸" در طول ۲۰ سال اخیر در قالب مدلهای مختلف تجزیه و تحلیل شده است و در ادامه این پژوهش می‌توان از تصاویر کیفی‌تر با فناوری پیشرفته‌تر استفاده نمود تا نتایج بهتری حاصل شود.
زمینهای مرغوب کشاورزی هدف تغییر کاربری
این استاد دانشگاه که سالها پیش عضو نخستین دوره شورای اسلامی شهر مشهد بوده است گفت: یکی از مسائل بسیار مهم در "توسعه پایدار" بررسی وضعیت آتی شهر و تغییرات در کاربری زمینهاست که به خصوص در مناطق حاشیه و لبه‌های شهر بیشتر رخ می‌دهد.
رهنما افزود: بسیاری از زمینهای کشاورزی و جنگلی مرغوب به این دلیل دچار تغییر کاربری می‌شوند که برخلاف مناطق بیابانی و لم‌یزرع دارای امکانات و خدمات رفاهی نظیر برق و آب بوده و در پیرامون مناطق کلانشهری قرار دارند، همچنین باید متذکر شد تغییر کاربری فضای طبیعی و کشاورزی هم امنیت غذایی را به نوعی به خطر می‌اندازد و هم به واسطه مسقف شدن، پائین آمدن درجه حرارت سطح زمین در این مناطق را موجب می‌شود.
وی موضوع تغییر کاربری و کاهش سطح پوشش گیاهی مشهد را مهم توصیف و بیان کرد: مطالعات علمی نشان داده رابطه مستقیمی بین درجه حرارت در سطح زمین و نوع پوشش گیاهی وجود دارد چنانکه دما در سطوح مسقف تا چهار درجه از دما در پوشش گیاهی بالاتر است به همین دلیل در مشهد نیز افزایش سطوح مسقف و ساخته شده موجب بالا رفتن درجه حرارت در این کلانشهر می‌شود.
استادیار گروه جغرافیا و مدیریت شهری دانشگاه فردوسی مشهد همچنین به ایجاد "جزیره گرمایی" پیرامون شهرها اشاره و بیان کرد: افزایش درجه حرارت و گرمای شدید در کلانشهرها به ویژه در تابستان موجب مصرف بیشتر آب و انرژی و حتی بروز برخی بیماریهای جدید می شود.
رهنما با اشاره به رشد سریع شهرنشینی و افزایش تعداد کلانشهرها افزود: مسیر مهاجرت به سمت کلانشهرها و به ویژه حاشیه آنان است و این تغییرات به خصوص در پیرامون و لبه‌های کلانشهری بسیار بیشتر از درون شهرهاست و این روند خود به تغییر کاربریها در مناطق پیرامونی سرعت بیشتری می‌دهد.
وی اضافه کرد: اگر مدیریت شهری از الان به فکر هدایت جمعیت در شهر و توسعه شهری نباشد و مسیر جمعیت ورودی به شهر را در مناطق مختلف پیش بینی نکند این مهاجرتها با تغییر کاربری، مشکلات اقلیمی مانند تغییر درجه حرارت برای شهر ایجاد می‌کنند و ممکن است این روند طی یک دهه بعد از بحران زیست محیطی به فاجعه زیست محیطی تبدیل شود.
استادیار گروه جغرافیا و مدیریت شهری دانشگاه فردوسی مشهد گفت: تغییرات اقلیمی در کشور جدی گرفته نمی‌شود، ما در منطقه خشک و نیمه خشکی قرار داریم که میانگین درجه حرارت و میزان تبخیر و تعرق در آن بالاست در حالی که بارندگی ما یک سوم میانگین جهانی است.
رهنما افزود: با تداوم روند کنونی استفاده از سوختهای فسیلی و تولید دی اکسید کربن و آلودگی هوا، درجه حرارت، مصرف انرژی و آب رو به افزایش خواهد گذاشت و با قطعیت می‌توان گفت الگوی زندگی بشر در آینده شاید تا سال ۲۱۰۰ میلادی به کلی تغییر کند.
وی اضافه کرد: می توان با استفاده از فناوری جدید و با تصاویر ماهواره‌ای با رزولوشن بالا، تغییرات زیست محیطی را برای دوره‌های ۱۰ ساله و حتی۲۰ ساله پیش بینی و عوامل موثر بر این تغییرات را شناسایی کرد تا مدیریت شهری با نگاه مستند و علمی به مواجهه با این تغییرات برود.
او ادامه داد: در مناطق مساعد و با پوشش گیاهی مناسب و دارای زمینهای کشاورزی نیاز به پیش بینی تغییرات مهمتر است چرا که جامعه و کشور نیازمند این نوع پوشش مرغوب است و مدیریت شهری نیز نمی تواند نسبت به این مناطق مرغوب بی‌تفاوت باشد.
ناتوانی طرحهای جامع شهری
استادیار گروه جغرافیا و مدیریت شهری دانشگاه فردوسی مشهد گفت: در طرحهای جامع شهری جهت توسعه مشهد باید به سمت غرب این کلانشهر باشد اما واقعیت این است که جهت اصلی توسعه به سمت مناطق بایر در غرب مشهد نرفته است بلکه به سمت شمال شرق، شمال، غرب و جنوب غرب به صورت غیر برنامه ای رشد داشته است.
رهنما افزود: این روند توسعه نامتوازن نشان می دهد طرحهای جامع شهری توانایی و انعطاف پذیری لازم برای جذب جمعیت ورودی به شهر را نداشته‌اند و نمی‌توان بر اساس آنها برای طبقات پایین و متوسط جامعه زمین و مسکن فراهم کرد و آنان را سکنی داد.
استاد دانشگاه فردوسی گفت: علاوه بر توسعه هدایت شده شهر به سمت قاسمآباد، اکنون جهت حرکت جمعیت و مهاجرت به مناطق شمال مشهد و بیشتر به سمت رودخانه کشف رود، شهرک صنعتی کلات، جاده کلات، خواجه ربیع، جاده سیمان، توس، زرکش، سیدی، قلعه ساختمان و قلعه خیابان و مناطق خین عرب بوده است.
شهرستان مشهد با ۳.۵ میلیون نفر جمعیت و ۹ هزار و ۸۱ کیلومتر مربع مساحت متشکل از سه بخش مرکزی، احمد آباد و رضویه است و ۱۱ دهستان و ۳۵۷ روستا دارد.
کلانشهر مشهد نیز با ۳۵۰ کیلومتر مربع مساحت و سه میلیون نفر جمعیت در بخش مرکزی این شهرستان واقع است.
تعداد روستاهای بخش مرکزی مشهد ۲۲۰ روستاست و بیش از ۳۰۰ هزار نفر جمعیت دارد که از این تعداد ۱۳۵ روستا چسبیده به کلانشهر مشهد و در حریم آن قرار گرفته‌اند و بیشترین میزان ساخت و سازهای غیرمجاز مربوط به این مناطق است.
از مجموع جمعیت ۳.۵ میلیون نفری شهرستان مشهد، یک میلیون و ۲۵۰ هزار نفر حاشیه نشین در هشت پهنه و ۶۶ محله و روستاهای حریم شهری سکونت دارند.