سه شنبه ۲۳ تیرماه ۱۳۹۴ سرانجام دو سال مذاکرات فشرده دولت یازدهم و دو دهه مذاکره ایران با ۶ قدرت جهانی به پایان رسید و آمریکا، انگلیس، روسیه، چین، آلمان، فرانسه توافق کردند تا در قالب برجام حقوق هسته ای ایران را به رسمیت شناخته و تحریمهای جهانی علیه جمهوری اسلامی را ملغی کنند. ایران هم برای اعتمادسازی در سطح بین الملل اقدامات متقابلی انجام داده و سطح همکاریهای خود را با آژانس بین المللی انرژی اتمی گسترده‌تر دنبال کند. برجام به یکی از مهمترین توافق‌های بین المللی تبدیل شد و توانست بسیاری از ایران هراسی‌های رژیم صهیونیستی و آمریکا و هم پیمانان منطقه‌ای کاخ سفید را خنثی کند. دو ماه بعد یعنی ۲۳ مهرماه مجلس نهم این توافق را به تصویب رساند و به این ترتیب نمایندگان مجلس هم در جریان مفاد این توافق نامه قرار گرفتند. برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام سه ماه بعد در ۲۷ دی ماه ۹۴ به مرحله اجرا درآمد و تا ۱۸ اردیبهشت ۹۷ توانست در سایه رفع تحریم‌ها رشد اقتصادی ایران و صادرات نفت و میزان سرمایه‌گذاری را در کشور افزایش دهد. در این تاریخ «دونالد ترامپ» رییس جمهوری آمریکا ادعاهای خود در زمینه برجام را جامه عمل پوشاند و از این توافق خارج شد. بسیاری از تحلیلگران همان زمان از پایان برجام سخن گفتند اما با تداوم حضور پنج کشور دیگر عضو این توافق، برجام پابرجا مانده است.
برجام؛ قربانی طمع ترامپ
معیارهای توفیق یا عدم توفیق و ماندگاری قراردادهای بین المللی را باید در میزان نفعی که برای کشورهای طرف توافق در پی دارد مورد بررسی قرار داد. بر همین اساس پرسش اصلی این خواهد بود که جمهوری اسلامی ایران در قرارداد برجام دقیقا در پی چه بود؟ بررسی مناقشه هسته‌ای ایران و غرب نشان می‌دهد که عمده‌ترین موضوع این پرونده پذیرش حق غنی سازی اورانیوم از سوی جمهوری اسلامی بود که دیگر طرف‌ها با این ادعا که تهران در پی دستیابی به سلاح هسته ای و بمب اتم است، چنین حقی را به رسمیت نمی‌شناختند. موضوع مهم دیگر رفع تحریمهای ظالمانه ای بود که علیه ملت ایران اعمال شده بود. تیم دیپلماسی ایران و مجموع تصمیم گیران نظام این تعهد را در قالب برجام به دنیا ارائه دادند که ایران در پی بمب هسته‌ای نیست و جهان هم قطعنامه‌های شش گانه علیه ایران را ملغی و نام جمهوری اسلامی را از فصل هفت منشور ملل متحد به عنوان کشور تهدید کننده صلح جهان خارج کرد. پس از رفع تحریم‌ها تولید ناخالص داخلی با رشد۱۷ درصدی در سال ۹۶ به رقم ۶۹۴ هزار میلیارد تومان رسید. بر اساس اعلام گمرک ایران تراز تجارت خارجی از منفی ۱۹ میلیارد دلار که بین سال های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۳، به ثبت رسیده بود به منفی سه میلیارد دلار بین سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ رسید. سرمایه گذاری شرکت‌های خارجی در ایران افزایش چشمگیری یافت و به یکی از دلایل افزایش نرخ اشتغال در کشور تبدیل شد.
تاثیر برجام بر اقتصاد و روابط بین الملل ایران با جهان حتی اگر مورد غفلت آگاهانه و ناآگاهانه قرار گیرد، باز هم قابل کتمان و انکار نیست و اگر ترامپ چشم طمع بر این قرارداد برای رسیدن به بلندپروازی‌های خود نمی‌داشت، این توافق میتوانست و هنوز هم می‌تواند به عنوان دستاورد مهم نظام بین الملل در صلح و امنیت بین الملل و نظام عدم اشاعه به شمار برود. با این حال مشاوره‌های غلط رییس جمهور آمریکا را به سمت نابودی این توافق کشاند. ایران یک سال بعد از خروج آمریکا از برجام سیاست صبر راهبردی را در پیش گرفت ولی بعد از یک سال و بعد از مشاهده بی‌عملی سایر شرکای برجام و با هدف توازن بخشی به این توافق کاهش تعهدات برجامی خود را به شرکای برجامک اعلام و طی پنج مرحله از تعهدات فنی هسته‌ای خود کاست به طوری که دیگر ایران به محدودیت‌های برجامی عمل نمی‌کند و صنعت هسته‌ای صرفا بر اساس نیازهای کشور مسیر خود را طی می‌کند. با این حال ایران بارها اعلام کرده است که اقدامات ایران بازگشت پذیر است و هر گاه سایر شرکای برجام به تعهدات خود در قبال ایران عمل کنند ایران هم از کاهش تعهدات خود عقب‌نشینی خواهد کرد و کاهش تعهداتش هم در راستای حفظ این توافق بوده است.
چرا نمی‌توان برجام را نادیده گرفت؟
تا چند هفته دیگر یکی از مهمترین فرازهای برجام یعنی پایان تحریمهای تسلیحاتی ایران فرامی‌رسد آمریکای ترامپ در ماه‌های اخیر همه تلاش خود را کرده به لطایف الحیل مانع از تحقق این اتفاق شود. در این راستا دو پروژه با هدایت آمریکا یکی در شضورای حکام آژانس بین المللی انرژی هسته ای و دیگری در دبیر خانه سازمان ملل متحد عملیاتی شده است. سه کشور اروپایی عضو برجام قطعنامه ای با استناد به اسناد سرویس جاسوسی رژیم صهیونیستی را مستمسک قرار داده و تهدید به ارائه پرونده ایران به شورای امنیت کرده اند و از طرف دیگر دبیر کل سازمان ملل در گزارشی اعلام کرده که منشاء موشک‌های شلیک شده به آرامکو عربستان ایران بوده است. هر چند نشست اخیر شورای امنیت سازمان ملل که در خصوص برجام برگزار شد عملا نشان داد که آمریکا نتوانسته اجماع مورد نظر خود را درباره ایران و امنیتی سازی پرونده آن به دست بیاورد. ایران هم در مواجهه با این تحرکات خصمانه تلاش‌های دیپلماتیک خود را شدت بخشیده است چند هفته قبل محمد جواد ظریف با ارسال نامه ای به جوسپ بورل هماهنگ کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا خواستار فعال شدن برگزاری کمیسیون مشترک و رسیدگی به خواسته های ایران شده است. از سوی دیگر ایران به شرکای برجام هشدار داده است که هر گونه تحرکی برای ممانعت از دستیابی تهران به منافع سیاسی برجام با واکنش قاطع تهران مواجه خواهد شد.
سیاست صبر و انتظار اروپا و امیدواری به پایان ترامپ
دولت کنونی آمریکا در قبال توافق هسته ای برجام و در یک نگاه کلی‌تر در قبال روابط با ایران سیاست زمین سوخته را دنبال می‌کند تا به زعم خود دولت بعدی آمریکا هم نتواند به اصطلاح آب رفته را به جوی برگرداند. تلاش‌های پیگیر و مستمر آمریکا بر علیه برجام نشان می‌دهد که این کشور هنوز نتوانسته از شر برجام خلاص شود و نشست اخیر شورای امنیت این موضوع را به خوبی نشان داد. خط مشی اروپا و سایر شرکای برجام هم در قبال برجام به نظر می‌رسد سیاست صبر و انتظار و امیدواری به پایان ترامپ است برای همین است که در میانه دعوای آمریکا و ایران ایستاده اند. هر چند اروپایی‌ها در سال‌های گذشته گام مهم و موثری برای مقابله با زیاده خواهی های آمریکا و انتفاع ایران از برجام نداشته‌اند. با این حال به نظر نمی‌رسد اراده و عزمی برای نابودی کامل این توافق داشته باشند. از این جهت می توان رویکرد اروپا را در قبال برجام سیاست صبر و انتظار و امیدواری به پایان ترامپ ارزیابی کرد. از طرف دیگر چین و روسیه به عنوان دو عضو مهم و موثر جامعه بین الملل با استناد به این توافق در کنار ایران ایستاده‌اند و شاید به همین دلیل است که «مایک پمپئو» وزیرخارجه آمریکا در آخرین تلاش خود برای اجماع سازی علیه ایران ناموفق مانده است و امضای پیش نویس قطعنامه جدید خود را حتی از متحدان خود نیز نمی‌تواند بگیرد. سند برجام طی پنج سال گذشته دشمنان بسیاری به خود دیده اما میزان کینه هیچ یک از آن‌ها از توافق هسته‌ای به اندازه رژیم صهیونیستی نیست و شاهد این مدعا هم تقلاهای ناتمام این رژیم برای تحت تاثیر قرار دادن کشورهای عضو و نیز شادمانی ناتمام پس از خروج آمریکا از آن است.
برجام بااین باور شکل گرفت که با مذاکره و گفت و گو می‌توان بسیاری از مناقشات را حل کرد. توافقی که الگوی حل و فصل برخی دیگر از چالش‌های جهانی تبدیل شد. سندی که آمریکا به اذعان برایان هوک نماینده ویژه این کشور در امور ایران؛ نمی توانست با حضور و تعهد به آن اقدامات خود را علیه ایران آغاز و تشدید کند. برجام دندان طمع آمریکا برای زیاده‌خواهی را اگر نگوییم کشیده که لق کرده بود و ترامپ و لابی صهیونیسم طرفدار آن به خوبی این موضوع را دریافتند و برای فرار از این دام، از برجام خارج شدند.
اکنون اما با این خروج هم آنچه را در ذهن داشتند عملیاتی نمی‌بیننند، ایران با وجود تحریمهای شدید همچنان سرپاست و همین امر رویای تیم فقید B را به کابوس بدل کرده است. پس ماندن در برجام و خروج از آن برای آمریکا هر دو منتهی به بن‌بست بوده است و این توافق را می‌توان همان استخوان در گلوی ترامپ توصیف کرد که اگر تا اکتبر ۲۰۲۰ برای آن فکری نکند و تحریمهای تسلیحاتی ایران برداشته شود، دیگر نقشه‌های کاخ سفید هم نقش بر آب خواهد شد.
ایران؛ همچنان متعهد به تعامل دیپلماتیک
شرایط کنونی جهان هرگونه پیش‌بینی درباره آینده برجام و حتی دیگر توافق‌های بین المللی را به ویژه در حضور کرونا با دشواریهای بسیاری مواجه می کند. با این همه ایران همچنان بر سر حرف خود است و بارها تاکید کرده است دولتی که میز مذاکره را ترک و تحریم ها را آغاز کرده می‌تواند به میز گفت و گو بازگردد و بار دیگر این سند به روال عادی خود ادامه یابد. تروییکای اروپا هم به عنوان دیگر طرف‌های قرارداد برجام باید به تعهد خود درباره آن بازگردند و عمل کنند. روز گذشته «سیدعباس عراقچی» معاون سیاسی وزیر امور خارجه گفته است: «نامه محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه به دست مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپایی رسیده و در حال حاضر ایران منتظر مشخص شدن نتایج مشورت‌ها و رایزنی‌های او با سایر اعضای برجام است.»
وزارت خارجه هم در حساب کاربری خود به مناسبت پنجمین سالگرد امضای قرارداد برجام نوشت: «سابقه گفت‌وگوها در موضوعات کلیدی نمایانگر جدیت و عمل‌گرایی ایران در برقراری صلح و ثبات در جهان است. برجام محصول استقبال ایران از تعامل است، اما خروج بی‌مسئولیت آمریکا از این توافق به این دستاورد چندجانبه آسیب جدی وارد ساخت. برغم این چالش، ایران همزمان با آنکه شریکی قابل اعتماد برای همسایگان خود و فراتر از آن بوده و خواهد بود، خود را متعهد به تعامل دیپلماتیک می‌داند.»
هرچه به ۲۲ مهر ماه یعنی موعد پایان تحریمهای تسلیحاتی ایران نزدیک می‌شویم تحرکات ایذایی آمریکا و رژیم صهیونیستی در ابعاد مختلف علیه ملت ایران افزایش می‌یابد. از طرف دیگر به نظر می‌رسد جامعه جهانی و نظام بین الملل در حال مدیریت رفتارهای ترامپ هستند که آسیب‌های کمتری به نظم و امنیت بین المللی وارد شود. تهران هم در این مدت تلاش‌های دیپلماتیک خود را تشدید کرده است. نامه به جوسپ بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، و هشدارهای تهران نسبت به هرگونه اقدام غیرمنطقی در نهادها و مجامع بین‌المللی در این راستا قابل ارزیابی است. در این میان آنچه مهم است حفظ نظم و انسجام داخلی و ارائه یک پیام و صدای واحد از ایران و پشتیبانی از دستگاه دیپلماسی است. ایران از مراحل بسیار دشواری عبور کرده و به این مرحله رسیده و از این شرایط هم عبور خواهد کرد.