هوش مصنوعی و الگوریتم‌های کامپیوتری این روزها ابعاد مختلف زندگی بشر از حوزه اقتصادی گرفته تا روابط اجتماعی را تحت تاثیر قرار داده است. دنیای هنر نیز از قاعده فناوری و پیشرفت مستثنی نیست.
هانا سیو خبرنگار علمی مجله ساینس‌لاین (Scienceline) در یادداشتی می‌نویسد: اگرچه ماشین‌ها هنوز قابلیت تولید محتوا به صورت مستقل و خودجوش را ندارند اما هنرمندان در حوزه‌های مختلف به دنبال راهی برای به کارگیری فناوری‌های جدید در کارشان هستند. یکی با استفاده از الگوریتم‌های برنامه‌ریزی شده شعر می‌نویسد و دیگری از یادگیری ماشینی برای خلق نمایش‌های تئاتر استفاده می‌کند. اما هنرآفرینی با اتکا به قدرت‌های فناوری سوالاتی اساسی ایجاد می‌کند. این که آیا این تکنیک‌ها واقعا پدیده‌ای جدید هستند و اصلا چه نیازی به هنری وجود دارد که از الگوریتم‌ها استفاده می‌کند؟
قدمت استفاده از الگوریتم‌ها در خلق آثار هنری
الیسون پریش (Allison Parrish) استادیار هنر در برنامه هنرهای تعاملی دانشگاه نیویورک که یک کتاب شعر تولید شده توسط رایانه منتشر کرده، می‌گوید: فکر می‌کنم این تکنیک‌ها قدمتی بسیار طولانی دارند. اگر مثلا به تاریخ شعر تولید شده توسط رایانه نگاه کنید، استفاده از این تکنیک به ۷۰ سال قبل برمی‌گردد.
پریش برای تالیف کتاب شعر منحصربه‌فرد خود یک برنامه مدل‌سازی آماری را با سطرهای شعر برگرفته از یک بانک داده بزرگ، تغذیه کرد. این برنامه پس از بررسی‌های آواشناسی، سطرها را براساس میزان شباهت آوایی که داشتند در کنار یکدیگر قرار داد و شعر جدیدی ساخت.
این استادیار هنر معتقد است: اگر به بازی‌های کلمه‌سازی چون اسکربل Scrabble دقت کنید، مربع‌های واژه‌سازی نوعی فرمول متنی الگوریتمی هستند. بنابراین من خودم را حلقه‌ای از زنجیره طولانی شاعران و نویسندگان خلاقی می‌دانم که با شانس، تصادفی بودن و چیزهایی مثل آن کار کرده‌اند.
به گفته وی، روش‌های تصادفی چون نوشتن یک شعر با انتخاب اتفاقی کلمات در قرن بیست و پیش از آن نیز از طرف هنرمندان مورد استفاده قرار می‌گرفت. الگوریتمی که او در نوشتن شعرهای خود استفاده می‌کند، کار مشابهی انجام می‌دهد با این تفاوت که در اینجا کار انتخاب کلمات توسط یک رایانه و با سرعتی بالاتر انجام می‌شود.
هر الگوریتم برای پریش یک شیوه‌نامه و یک روش‌مندی است. این روش‌مندی را می‌توان در تمام انواع قالب‌های هنری به کار گرفت. تئاتر یکی از این قالب‌هاست.
تئاتر الگوریتمی
آنی دورسن (Annie Dorsen) یک کارگردان تئاتر است که از برنامه‌های رایانه‌ای برای نوشتن و طراحی الگوریتم‌هایی استفاده می‌کند که در تئاتر الگوریتمی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
منظور دورسن از تئاتر الگوریتمی استفاده از الگوریتم‌ها برای خلق سناریوهای جدید نمایشیست. وی در چند سال گذشته چند نمایش در این سبک خلق کرده است. از آنجایی که الگوریتم در طول نمایش متن و یا موسیقی جدید می‌سازد، تک به تک نمایش‌ها مستقل و منحصربه‌فرد هستند.
این کارگردان تئاتر می‌گوید: اولین نمایشی که با این روش طراحی کردم اصلا بازیگر نداشت و برای دو دستگاه رایانه نوشته شده بود. آن اجرا یک نمایش مبتنی بر چت‌بات (chatbot) بود که در آن متن توسط یک دستگاه سنتز گفتار بیان می‌شد.
در این نمایش که سلام (Hello Hi There) نام داشت دو ربات نقش‌آفرینی می‌کردند که دیالوگ‌های آن‌ها از طریق الگوریتمی که آنی برنامه‌ریزی کرده بود، تعیین می‌شد. این الگوریتم طراحی شده بود تا متنی را براساس ترکیبی از چیزی که در مذاکره معروف سال ۱۹۷۱ میان نوآم چامسکی زبان‌شناس و میشل فوکو فیلسوف رد و بدل شده بود، نظراتی که در زیر ویدئو آن در یوتیوب گذاشته شده بود و تکه‌هایی از دیگر متن‌های فلسفی، سرهم‌بندی کند.
به گفته دورسن، الگوریتمی که در این نمایش مورد استفاده قرار گرفته بود نسبتا ساده بود تا تماشاگران با مهندسی معکوس بتوانند شیوه کار الگوریتم و قوانین زبان‌شناختی در کار را درک کنند.
در یک تئاتر معمولی بازیگران دیالوگ‌هایی را از حفظ بیان می‌کنند، دیالوگ‌هایی که از این اجرا به اجرای بعد ثابت و بدون تغییر هستند. اما در تئاترهای دورسن هر اجرا بر مبنای نحوه کار الگوریتم پشت آن جلو می‌رود. بیشتر کاری که این کارگردان خلاق می‌کند، پل زدن میان تماشاگر و جهان پیچیده برنامه‌نویسی است.
در حوزه هوش مصنوعی، یک رایانه تظاهر به انسان بودن می‌کند. روی صحنه تئاتر نیز یک فرد به این که فرد دیگری است تظاهر می‌کند. به دلیل همین شباهت است که دورسن می‌دانست هوش مصنوعی و تئاتر به ویژه در دنیای پادآرمانشهری امروز، زوج خوبی می‌شوند.
این هنرمند خلاق باور دارد یکی از مشکلات فرهنگی موجود در دنیای ما این است که این ابزار جدید آنقدر پیچیده و رمزآلود هستند که در مواجه با آن‌ها احساس عجز و ناتوانی می‌کنیم. بنابراین باید آثاری خلق کرد که تخیل تماشاگران را به کار گیرد و آن‌ها را همزمان با تماشای اثر به تفکر وادارد.
اهمیت استفاده از هوش مصنوعی در هنر چیست؟
اگرچه استفاده از الگوریتم‌ها و برنامه‌نویسی در حوزه هنر و خلاقیت مبحثی جالب، تامل‌برانگیز و در حال شکوفایی است اما این سوال ایجاد می‌شود که اصلا چه نیازی به استفاده از هوش مصنوعی در هنر وجود دارد؟
دورسن در پاسخ به این سوال می‌گوید: تکنولوژی بر روابط، اقتصاد، انتخاب‌ها و چیزهایی که می‌دانیم تاثیر می‌گذارد. چرا به یک رمان یا یک فیلم نیاز دارید؟ شما به این چیزها احساس نیاز می‌کنید چون درباره جهان کنجکاو هستید.
به طور مشابه، اهمیت هنرآفرینی با تکیه بر الگوریتم‌ها و هوش مصنوعی نیز در آن است که این فناوری‌ها امروزه در دنیای واقعی اهمیت دارند و شاید با این نوع از هنر بتوانیم دنیای فناوری پیرامون خود و مفهوم انسان بودن در چنین دنیایی را بهتر درک کنیم.