تحقیقات کتابخانه ای نشان می دهد، منابع مکتوب و مستند زیادی درباره زندگانی امام محمد تقی(ع) موجود نیست؛ زیرا علاوه بر آن که محدودیت های سیاسی همواره مانع از انتشار اخبار مربوط به امامان معصوم می شد، تقیه و شیوه های پنهانی مبارزه که برای حفظ امام و شیعیان از فشار حاکمیت بود، عامل مؤثری در عدم نقل اخبار در منابع تاریخی است. افزون بر آن، زندگی امام محمد تقی(ع) چندان طولانی نبوده است که اخبار فراوانی هم از آن در دسترس ما قرار گیرد.
با این حال در این گزارش تلاش شده با بهره گیری از موثق ترین منابع مورد تایید شیعه و سنی به واکاوی مختصر زندگی و نحوه شهادت امام محمد تقی(ع) مشهور به جواد الائمه نگاهی مستند و دقیق داشته باشیم.
زندگی کوتاه و پرفشار جواد الائمه(ع)
بر پایه گزارش مورخان تاریخی و مذهبی، امام جواد(ع) در ۱۹۵ قمری در مدینه دیده به جهان گشود. در ارتباط با زمان ولادت این امام همام(ع) اختلاف نظرهایی در میان علما و مورخان وجود دارد. بیشتر منابع، تولد ایشان را در ماه رمضان ذکر کرده و برخی روز آن را ۱۵ رمضان و شماری دیگر ۱۹ رمضان را سالروز باسعادت نهمین پیشوای شیعیان عنوان کرده‌اند. شیخ طوسی در مِصْباحُ الْمُتَهَجِّد، ۱۰ رجب را تاریخ ولادت ایشان می داند.
از برخی روایات برمی‌آید که پیش از تولد جواد الائمه(ع)، برخی از واقفیان می‌گفتند، علی بن موسی الرضا(ع) چگونه می‌تواند امام باشد در حالی که از خود نسلی ندارد. از این‌رو وقتی که جوادالأئمه(ع) به دنیا آمد، امام رضا(ع) ایشان را مولودی پربرکت برای شیعیان توصیف کرد. (۱)
درباره زندگی حضرت جواد(ع) همچنان که در مقدمه عنوان شد، اطلاعات چندانی در منابع تاریخی نیامده است. ایشان در مدینه زندگی می‌کرد و بنا بر گزارش ابن بیهق، یک بار برای دیدار پدر به خراسان سفر کرد و پس از امامت نیز چندین بار از طرف خلفای عباسی به بغداد احضار شد. (۲)
شهادت جواد الائمه(ع) و روایات مختلف
دوران زندگانی جواد الائمه(ع) همزمان با خلافت ۲ تن از ظالم ترین خلفای عباسی یعنی مامون و معتصم عباسی بود. حکومت عباسی ۲ بار امام محمد تقی(ع) را به بغداد احضار کرد. سفر نخست در زمان مأمون چندان طولانی نبود. بار دوم در ۲۸ محرم ۲۲۰ قمری به دستور معتصم وارد بغداد شد.
روز شهادت امام جواد(ع) را در بیشتر منابع، آخر ذی‌القعده دانسته اند اما در برخی اسناد، پنجم یا ششم این ماه را سالروز شهادت ایشان ذکر کرده اند. پیکر مطهر ایشان را در کنار جد بزرگوارشان موسی بن جعفر(ع) در مقبره ای در کاظمین به خاک سپرده شد. با توجه به این مساله که ایشان هنگام شهادت ۲۵ سال بیشتر نداشته اند از این رو جوان‌ترین امام شیعیان به هنگام شهادت محسوب می شود.
برخی عامل شهادت نهمین پیشوای شیعیان را سعایت ابن ابی‌داود (قاضی بغداد) می دانند و علت این موضوع را پذیرفته‌شدن نظر امام در ارتباط با اجرای یک حکم قضایی عنوان می کنند، مساله ای که باعث شرمندگی ابن ابی‌داود و شماری از قضات و درباریان شد.
درباره چگونگی به شهادت رسیدن پیشوای نهم شیعیان نیز اختلاف نظرهایی وجود دارد؛ در برخی از منابع آمده است که معتصم به وسیله منشی یکی از وزیرانش ایشان را مسموم کرد و به شهادت رساند.
برخی معتقدند که معتصم به وسیله ام الفضل ایشان را مسموم کرد. به گزارش مسعودی مورخ سده سوم قمری، معتصم و جعفر بن مأمون در اندیشه کشتن محمد بن علی(ع) بودند. چون جوادالأئمه از ام الفضل فرزندی نداشت، جعفر، ام الفضل (خواهرش) را تحریک کرد که محمد بن علی(ع) را مسموم کند. ام الفضل پس از آن که جوادالأئمه را مسموم کرد، پشیمان شد و می‌گریست اما امام(ع) به او خبر داد که به بلایی دچار می‌شود که مرهم‌پذیر نباشد. (۳)
بر اساس روایتی دیگر، وقتی مردم با معتصم بیعت کردند. او به عبدالملک زیات والی مدینه نامه نوشت که محمد بن علی(ع) را همراه با ام الفضل روانه بغداد کند. وقتی امام جواد(ع) وارد بغداد شد، معتصم به ظاهر ایشان را احترام می‌کرد و تحفه‌هایی برای ایشان و ام الفضل فرستاد. بر پایه این روایت، معتصم شربت پرتقالی به وسیله غلام خود به نام اشناس برای امام(ع) فرستاد. اشناس به امام گفت: خلیفه، پیش از شما از این شربت به گروهی از بزرگان از جمله احمد بن ابی‌داود و سعید بن خضیب نوشانده و امر کرده که شما هم از آن بنوشید. امام فرمود: «آن را در شب می‌نوشم» اما اشناس اصرار می‌کرد که باید خنک نوشیده شود و یخ آن آب می‌شود سپس امام از آن نوشید و بر اثر آن به شهادت رسید. (۴)
درباره امام جواد(ع) آثار زیادی به زبان‌های مختلف به‌ویژه فارسی و عربی نوشته شده است. در مقاله کتابشناسی امام جواد(ع)، ۶۰۵ اثر در قالب کتاب(۳۲۴)، مقاله(۲۴۸) و پایان‌نامه(۳۳) معرفی شده است. از این تعداد ۴۷۴ عنوان به زبان فارسی، ۱۲۲ مورد به زبان عربی و ۹ عنوان به زبان‌های دیگر است. (۵)
وفاة الامام الجواد، مسند الامام الجواد، موسوعة الامام الجواد علیه‌السلام، الحیاة السیاسیة للامام الجواد، حیاة الامام محمد الجواد و سبل الرشاد از مهمترین کتاب‌هایی است که به زبان عربی درباره امام جواد منتشر و منبع مهمی برای شناخت و آشنایی این امام همام(ع) محسوب می شود.
شناسنامه امام محمد تقی(ع) در یک نگاه
مقام:امام نهم
نام: محمّد
لقب: جواد، التقی
کنیه: ابو جعفر
نام پدر: علی
نام مادر: خیزران
روز ولادت: ۱۰ رجب سال ۱۹۵ قمری
مکان ولادت:مدینه-عربستان
سلاطین زمان تولّد: محمّد امین
مدت امامت: ۱۷ سال
عمر بابرکت: ۲۵ سال
روز شهادت: ۳۰ ذیقعده سال ۲۲۰ قمری
فرمانروایان زمان: معتصم
محل دفن: کاظمین-عراق
منابع:
۱.جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۷۶-۴۷۷.
۲.بیهقی، تاریخ بیهق، ۱۳۶۱ش، ص۴۶.
۳. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۱۳، ۱۷.
۴.پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۷۹ش، ص۵۳۰.
۵. اباذری، کتابشناسی امام جواد، ص۵۱۰.