سال‌هاست که باستان شناسی در اصفهان جدی گرفته نشده است. بودجه‌های ناچیز و کاوش‌های نیمه تمام موجب شد تاریخ کهن اصفهان همچنان سربه مهر بماند و همه این‌ها شاید در سایه آثار شهره و بیشتر شناخته شده صفوی باشد. از سویی باید گفت بسیاری از عملیات باستان شناسی سال‌های اخیر در این شهر، بعد از تصمیمات مدیران برای ایجاد ساختارهای شهری آن هم به شکل نه چندان اصولی انجام گرفته است.
اینبار اما در اصفهان طرح لوله گذاری آب به سمت شرق از جوار تپه اشرف، کار را به یکی از باستان شناسان کاربلد گره داد که برای عملیات نجات بخشی آتار تپه اشرف و حفظ شواهد اصفهان کهن ایستاد و عاقبت توانست دفتر مهر و موم تاریخ این شهر را باز کند.
عملیات نجات بخشی آثار تاریخی تپه اشرف در طول ۶۵۰ متر لوله گذاری شرکت آبفا، دستاوردهای مهمی برای اصفهان و فلات مرکزی ایران در برداشت. کشف اسکلت اسبی که به شکل آیینی در کنار گورخمره‌های اشکانی تدفین شده یکی از مهم ترین یافته‌های هیات باستان شناسی تپه اشرف است که می تواند پرده از چهره غبارگرفته تاریخ کمتر شناخته شده سکونت اشکانیان در اصفهان و فلات مرکزی ایران بردارد.
اشکانیان پیرو آیین مهر، اسب را قربانی و در کنار صاحبش که به احتمال قوی قهرمانی بود دفن می کردند؛ عقیده ای که به زندگی بعد از مرگ اشاره دارد و حالا آنچه از اسکلت اسب کشف شده در جانب شمال شرقی تپه اشرف به دست آمد نشان می دهد جسد این حیوان کامل به شکل آیینی تدفین شده است.
سکایی‌ها از جمله اقوامی بودند که بیشترین استفاده را از اسب داشتند و اشکانیان نیز جز این اقوام بودند که به پیروی از یکی از برجسته ترین آیین‌های سکایی، اسب را قربانی و تدفین می کردند.
سکایی‌ها اسب را برای خورشید قربانی می کردند چرا که به نقل از "هرودوت" مورخ یونایی در باورهای کهن برای سریعترین ایزدان یعنی خورشید، سریعترین جانوران یعنی اسب را قربانی می کردند.
از این فراتر اما باید گفت اسب به لحاظ کاربردی که داشته برای ایرانیان با اهمیت و از دارایی های ارزشمند بود و از همین رو نام‌های بسیاری از پادشاهان تاریخی ایران از جمله لهراسب، ارجاسب، گشتاسب، تهماسب به کلمه اسب ختم شد. با مروری در فرهنگ ایران باستان می‌توان بیشتر به اهمیت اسب و ارزش آن برای قربانی کردن برای ایزدانی چون آناهید یا مهر پی برد.
تدفین آیینی اسب در کنار گورخمره‌های اشکانی که تنها بخشی از یافته‌های ارزشمند گمانه‌زنی در عملیات نجات بخشی تپه اشرف است، پرده از تاریخ سترگ ایران در فلات مرکزی ایران و اصفهان برداشت و این اما در حالی است که گویا هنوز ارزش این شواهد تاریخی از ادوار کمتر شناخته شده در این منطقه جغرافیایی بر دست‌اندرکان و مسئولان روشن نشد که هنوز اندرخم تشریفات لازم برای عقد تفاهم‌نامه همکاری برای نجات تاریخ مدفون شده اصفهان هستند؛ اقدامی که انتظار می رود شهرداری و اداره کل میراث فرهنگی اصفهان در همیاری و هم‌افزایی برای دست یافتن به شواهد ارزشمند تاریخ ایران همت بیشتری کنند تا در این موقعیت پیش آمده و پیش از آنکه دیر شود گمانه ها در محدوده مورد نظر دست کم در باند رفت خیابان مشتاق دوم تبدیل به کاوش شود.
کاوش خیابان مشتاق، مطالبه برای روشن شدن تاریخ اصفهان
این موضوع نه تنها مطالبه کارشناسان باستان‌شناسی و سرپرست هیات باستان‌شناسی که مطالبه همه دوستداران اصفهان و رسانه‌هاست که منتظر هستند نتیجه همیاری این دو نهاد در تصمیم گیری برای تعیین تکلیف یکی از ارزشمندترین مکان های تاریخی اصفهان و آثار مدفون در زیر خیابان مشتاق را ببینند.
کاوش در این خیابان دست کم در باند رفت و تامین هزینه‌های کاوش از دغدغه های اصلی است که با توجه به اهمیت یافته‌های اخیر باید از سوی نهادهایی چون شهرداری، اداره کل میراث فرهنگی اصفهان در پیوند با وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مرتفع شود.
گرچه تاکنون عملیات باستان شناسی در اصفهان کمتر جدی گرفته شده است و باستان شناسی چهارباغ و میدان عتیق در خلال طرح های عمرانی مورد انتقاد بوده است اما حالا شواهد تاریخی در شمال تپه اشرف اصفهان در عملیات عبور لوله آب به سمت شرق، فرصت کاوش های باستان شناسی اصولی را فراهم کرد تا تاریخ مدفون اصفهان بیرون کشیده شود؛ فرصتی که اگر از سوی مسئولان بسوزد شاید دیگر هیچگاه جبران نشود.
در سال‌های اخیر کاوش‌های تپه اشرف با بودجه ناچیز تا شش فصل پیش رفت و حالا نتایج عملیات نجات بخشی آثار تاریخی در این محوطه، مطالبه‌ها برای تامین بودجه بیشتر برای هزینه های باستان شناسی اصفهان و به خصوص تاریخ نهفته این شهر در تپه اشرف را جدی‌تر کرده است.
باستان شناسی در تپه اشرف و به خصوص در زمان حاضر در شمال این تپه، جایی که اکنون محل خیابان مشتاق و عملیات نجات بخشی است دارای اهمیت ویژه ای است چراکه به سبب یافته‌های اخیر باید گفت تاریخ اصفهان و فلات مرکزی ایران زیر این خیابان مدفون است و نتایج مهم آن باید سرآغاز دوباره ای برای شروع جدی فصل‌های کاوش اینبار در کف خیابان و واقع در جانب شمال تپه اشرف شود.
مسئولان صدای کارشناسان را بشنوند
علیرضا جعفری زند، سرپرست هیات باستان‌شناسی تپه اشرف درباره شواهد تاریخی و باستانی بدست آمده در عملیات نجات بخشی این تپه معتقد است در کنار تدفین اسب یافت شده باید شواهد باستان شناسی دیگری هم قرار گرفته باشد که از نظر مطالعه فرهنگ، تمدن و مذهب دوره اشکانی در فلات مرکزی و در اصفهان بسیار با اهمیت است؛ شواهدی که به گفته این باستان شناس تاکنون و به هیچ وجه در مرکز ایران دیده نشده است.
آنچه که موجب شد احتمال رسیدن به یک گورستان اشکانی در تپه اشرف اصفهان قوت بگیرد پیدا شدن گورخمرهایی است که پیشتر در سال‌های اخیر نمونه‌هایی از آن در تپه تاریخی و گورستان قدیمی شهر گز پیدا شد و باز به دلیل بودجه‌های محدود باستان شناسی اصفهان، کاوش ها نتوانست ادامه پیدا کند.
جعفری زند در این باره به ایرنا گفت: متاسفانه اطلاعات کمی راجه به گورخمره‌های تپه تاریخی گز داریم اما مساله این است که حالا در قلب اصفهان با گورستان اشکانی رو به رو هستیم و نمی‌توانیم زیر خیابان را خالی کنیم چون محل پر ترددی است و ما اگر جلوتر برویم خیابان ریزش می کند.
با توجه به پیدا شدن تدفین اسب در کنار گورخمره‌ها در شمال تپه اشرف و محل خیابان مشتاق دوم، سرپرست هیات باستان شناسی تپه اشرف از مسئولان انتظار دارد که به کمک آنها بیایند؛ چرا که گمانه زنی‌ها مشکل را حل نمی کند و باید کاوش ها گسترده شود.
جعفری زند ادامه داد: در ابتدا فکر نمی کردیم که بخش‌هایی از اسکلت اسب در زیر خیابان ادامه داشته باشد ولی با تمیز کردن محل مورد نظر متوجه شدیم که تا زیر خیابان ادامه دارد؛ بنابراین نیاز به یک کاوش گسترده وجود دارد و به دلیل حساسیت و اهمیت موضوع در تاریخ اصفهان و حتی ایران باید این کاوش انجام شود.
آنچه سرپرست هیات باستان‌شناسی تپه اشرف برای کاوش در خیابان مشتاق از مسئولان انتظار دارد، تامین بودجه و امکان گسترده کردن کاوش هاست. کاوش هایی که باید برای گسترده شدن آن خیابان مشتاق برای مدتی بسته شود تا هیات باستان شناسی بتواند به شواهد تاریخی مهم اصفهان و فلات مرکزی ایران برسد.
این اولین باری نیست که انتظار می رود برای کاوش‌های باستان شناسی خیابانی بسته شود؛ پیشتر در سال ۹۴ پیدا شدن اسکلت زن دوره پیش از اسلام در حفاری های فاضلاب، مقابل بازار بزرگ تهران موجب شد تا برای ادامه کاوش‌ها خیابان پرتردد مولوی بسته شود و یا در ماه‌های اخیر پیدا شدن گورستان اشکانی در همدان منجر به بسته شدن خیابان محل کاوش شد.
جعفری زند در این خصوص به ایرنا گفت: محوطه‌های تاریخی زیر محله‌ها و خیابان‌های پرتردد هستند ولی در تمام دنیا و حتی در کشور خود ما خیابان برای مدتی مسدود می شود و پس از انجام کاوش‌های باستان شناسی و بدست آمدن آثار، خیابان را دوباره باز می کنند.
وی درباره امکان کاوش در خیابان مشتاق دوم افزود: باند مجاور رودخانه و رفت به طرف شرق باید کاوش شود. نمی توانیم خیابان را به طور کامل ببندیم ولی این امکان وجود دارد که باند دیگر خیابان برای مدت حدود یک ماه کار کاوش، دو طرفه شود. از این گذشته خیابان مشتاق تنها را دسترسی به شرق اصفهان نیست؛ هم از آن سوی رودخانه (خیابان آبشار) و هم از طرف خیابان بزرگمهر راه‌های متفاوتی برای این منظور وجود دارد.
جعفری زند خیابان مشتاق را یک بسته دانست که تا باز نشود نمی توان اظهار نظر قطعی درباره آن داشت اما در عین حال تاکید کرد اسبی که به صورت آیینی قربانی و در این محدوده دفن شد نمی تواند تنها و منفرد باشد: در باستان شناسی فرضیاتی وجود دارد ولی هر لحظه امکان دارد با اتفاقاتی که انتظارش را نداریم رو به رو شویم. در تپه اشرف همان طور که در کنار تدفین اسب، گورخمره‌های دوره اشکانی پیدا شد، هرچیزی ممکن است در کنار این اسب وجود داشته باشد.
سرپرست هیات باستان شناسی تپه اشرف در ادامه گفت و گو با ایرنا از آیین قربانی کردن اسب در میان اشکانیان و سکایی‌ها گفت: مهر انوار خورشید است. اشکانیان برای خدای مهر و سکاها برای خدای خورشید قربانی می کردند. بر اساس نوشته‌های یونانی در مقابل آرامگاه کورش، روزانه چندین اسب قربانی می کردند و همین موجب شد که برخی تصور کنند کورش مهرپرست بود اما این موضوع تلویحا به آیین قربانی اسب در بخشی از تاریخ ایران دارد که مخصوص جامعه مهرپرستی است.
وی یادآور شد: در همه ادوار تاریخی اسب به لحاظ کاربردی که در جنگ‌ها داشته مورد توجه همه اقوام فلات ایرات و خارج از آن بوده است. در دوره اشکانی نیز اسب یک ویژگی خاص دارد. برای اشکانیان که بخش عمده ای از آنها مهرپرست بودند، اسب علاوه بر ویژگی کاربردی، برای مهر قربانی می شد.
به گفته جعفری زند اسبی که در تپه اشرف اصفهان یافت شده، قربانی شد. یعنی سر اسب را جدا کرده و سپس زیر بدن قرار دادند.
وی تصریح کرد: در ایران و گورستان‌های اشکانی نواحی مازندران تدفین اسب را داریم اما برای من جدیت اینکه اسب‌ها قربانی یا به چه شکل تدفین شدند مشخص نبود. اسبی که اسکلتش را در زیر خیابان مشتاق پیدا و بخشی از آن را کاوش کردیم کامل مشخص است که به صورت آیینی قربانی شده است.
بخش عمده اسکلت اسب در زیر خیابان مشتاق قرار دارد و هیات باستان شناسی بیشتر از این نمی تواند در دیواره مشرف به خیابان مشتاق دوم پیش برود. بنابراین ادامه کاوش اسکلت این حیوان قربانی شده و همچنین شواهد تاریخی دیگر بستگی به امکان کاوش در کف خیابان مشتاق دارد؛ اتفاقی که اگر بتواند از سوی مسئولان عملی شود، رازهای نهفته و سر به مهر دوره اشکانی در فلات مرکزی ایران و اصفهان بیشتر گشوده خواهد شد.
از حرف تا عمل،میراث فرهنگی و شهرداری رایزنی و هم افزایی کنند
فریدون الهیاری مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اصفهان امادر پاسخ به اینکه تا چه اندازه می‌توان به ادامه و انجام کاوش‌ها در کف خیابان مشتاق خوشبین بود گفت: تصمیم گیری برای این موضوع در زمانحاضر نیازمند کار کارشناسی و اولویت بندی دقیق است.اینکه کاوش‌های بعدی در کجاها اولویت است و چگونه باید منابع اش تامین شود بستگی به برنامه ریزی‌های آینده ای دارد که اتفاق خواهد افتاد.
این مسئول میراث فرهنگی اصفهان در رابطه با اینکه چه تلاشی از سوی اداره متبوع آنها برای تبدیل گمانه‌های عملیات نجات بخشی به کاوش‌ها انجام شده استافزود:باید گزارش نهایی کاوش‌ها در قالب گمانه زنی‌ها با هدف شناسایی و نجات بخشی آثار تپه اشرف، تحلیل، بررسی و تصمیم گیری شود . در این موارد مسلم است شورای فنی استان و همچنین پژوهشکده باستان شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی نقطه نظر نهایی را اعلام می کنند که به یاری خدا بعد از جمع بندی نهایی و گزارش کاوش‌های باستان شناسی باید روی این موضوع تصمیم گیری اساسی داشته باشیم.
مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان تاکید کرد :در کاوش‌های تپه اشرف چه در خود سایت اصلی و چه در اقدامی که در محور آبرسانی انجام گرفته است نشان می دهد می‌توان به یافته ها و دستاوردهای مهمی در طول تاریخ باستانی اصفهان دست پیدا کرد و این در تاریخ اصفهان بسیار مهم است چراکه از دوره باستانی اصفهان به رغم آنچه در متون اشاراتی شده است با کمبود داده‌ها مواجه ایم و این داده‌های باستان شناسی می‌تواند مفید و موثر باشد.
شهردار اصفهان وعده داده است که در همیاری با میراث فرهنگی به نجات تپه اشرف بیاید اما گویا قرار است دراین‌باره تفاهم نامه، طرح و اطلاعات جامعی از مطالعات تپه اشرف از سوی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان در اختیار شهرداری قرار گیرد تا با تایید شهردار اصفهان و تصویب شورای شهر برای اجرا ابلاغ شود.تشریفاتی که شهرداری به ایرنا گفته است باید طی شود و در این رابطه برای همکاری در ساماندهی تپه اشرف و کمک به هزینه های کاوش در شمال تپه اشرف همه چیز بستگی به همت میراث فرهنگی اصفهان دارد.
در این رابطه و در گفت و گو با خبرنگار ایرنا، مدیرکل میراث فرهنگی توضیح داد: اولویت یک ما ساماندهی وضعیت موجود است که برای این موضوع، نقطه نظرها، ایده‌ها و طرح‌های میراث فرهنگی مشخص است و کار خیلی سخت و پیچیده ای هم نیست.در باب برنامه عملیاتی آینده، نیاز به مطالعات جدی از نقطه صفر تا هدف نهایی یعنی تبدیل به سایت موزه است.
وی اضافه کرد: برای این منظور مطالعات مقدماتی انجام گرفته ولی نیازمند یک مطالعه جامع و دقیق است که باید برنامه‌ریزی انجام و حتی بودجه این مطالعات تامین شود و در این رابطه هم میراث و هم شهرداری ورود پیدا کنند.
وی ادامه داد: مطالعات باید معطوف به این باشد که در آینده کاوش‌ها تحت چه برنامه ای خواهد بود و بعد از کاوش‌ها بحث حفاظتی و موزه ای چه خواهد شد. ایده ای که جود دارد این است که تپه اشرف به سایت موزه تبدیل شود و تبدیل به سایت موزه، هم در حفاظت و هم در نمایش و عرضه دست‌آوردهای کاوشی، تحقیقی و باستانی می‌تواند بسیار موثر باشد و هم اینکه می‌تواند تپه اشرف را به محورهای گردشگری مهم شهر اصفهان تبدیل کند.
الهیاری یادآور شد: تفاهم نامه همکاری با شهرداری و برنامه‌ریزی‌های عملیاتی که می خواهیم انجام بدهیم مستلزم مطالعاتی است که کاوش‌ها و معرفی دست آوردها بخشی از برنامه های عملیاتی است که باید به صورت مشترک با شهرداری مورد مطالعات و طراحی قرار گیرد.
وی افزود: این آمادگی را داریم که در این خصوص با شهرداری مذاکره کنیم و به یک تفاهم و برنامه مشترک برسیم و آن را عملیاتی کنیم.
تپه تاریخی اشرف در شرق اصفهان و در کرانه زاینده رود قرار دارد، در اردیبهشت امسال، عملیات نجات بخشی آثار مدفون تپه جی و بخش شمالی تپه اشرف به یک چاه سنگی ساسانی،گورخمره‌های اشکانی و تدفین آئینی اسب که احتمال وجود یک گورستان اشکانی را قوت بخشید، کارگاه عصاره گیری انگور، کارگاه ذوب فلزات و دو چاه اشکانی(تصفیه خانه) رسید.
یافته‌های این تپه تاریخی در شهر اصفهان مربوط به دوران هخامنشی تا قرن دوازدهم هجری قمری است و از این جهت این تپه باستانی اهمیت زیادی در روشن شدن ابعاد تاریک تاریخی شهر اصفهان دارد.
در فصل‌های گذشته کاوش تپه اشرف، یک سکه ساسانی و سفال‌های مربوط به قرن سوم پیش از میلاد( سلوکی و اشکانی) به دست آمد.هیات باستان شناسی در این کاوش‌ها به حوضخانه و بنای نیمه تمام کاخ اشرف متعلق به قرن دوازدهم هجری قمری رسیدند. مهم‌ترین دستاورد کاوش‌های پیشین تپه اشرف شناسایی بخش‌هایی از قلعه ساسانی بود که اکنون در مجاورت خیابان مشتاق دوم مشهود است. همچنین در فصل ششم کاوش تپه اشرف، بخش‌هایی از یک سازه هخامنشی یافت شد که به دلیل نبود بودجه‌های لازم، در زیر خاک و با رعایت اصول باستان شناسی مدفون شد.