بیش از ۸۰ درصد از تولید نفت ایران در خوزستان انجام می‌شود. در این میان میادین نفتی غرب کارون که شامل آزادگان شمالی و جنوبی، یادآوران و یاران شمالی و جنوبی است به دلیل آنکه مدت زیادی نیست که برداشت نفت از آنها آغاز شده می‌توانند در پایداری تولید در سال‌های بعد نقش مهمی ایفا کنند.
ذخایری که به ایران این فرصت را می‌دهد تا به عنوان یکی از مهمترین بازیگران بازارنفت حضور داشته باشد.
از همین رو در سال های اخیر تلاش شده تا برداشت نفت و همچنین ظریب بازیافت از این میدان ها افزایش پیدا کند.
نکته دیگر این است که این میدان ها با عراق مشترک است و اگر ایران سهم خود را در زمان مناسب استخراج نکند فرصت را برای همسایه غربی برای برداشت بیشتر فراهم می‌آورد.
با توجه به این مسائل است که وزارت نفت در دولت تدبیر و امید توسعه میادین غرب کارون را در کنار بهره‌برداری از فازهای معطل مانده پارس جنوبی در اولویت کاری خود قرار داد و در این زمینه نیز کارنامه‌ای موفق به گذاشت.
تا آنجا که برداشت نفت از غرب کارون در ۷ سال گذشته از ۷۰ هزار بشکه به ۳۷۰ هزار بشکه رسیده است که نشان دهنده رشدی ۴۳۰ درصدی است.
پایداری تولید نفت ایران با بهره‌برداری از میادین جوان
احتمال وجود نفت در منطقه‌ای که امروزه آن را به غرب کارون می‌شناسیم، بیش از ۵۰ سال بعد از نخستین کشف نفت در ایران مورد توجه قرار گرفت و از همین رو در حالی که چاه‌های نفت اولیه در میادینی مانند مسجد سلیمان کم فروغ می‌شدند، مژده اکتشافات جدید نفت در ایران به گوش می‌رسید.
با این حال توسعه این میادین در آن زمان محقق نشد و تا امروز به طول انجامیده است. این در حالی است که نخستین چاه اکتشافی در این منطقه در موقعیت میدان آزادگان در دهه ۵۰ حفر شده بود اما همزمان با پیروزی انقلاب و بعد از آن جنگ تحمیلی ۸ ساله درست در موقعیت این میادین، توسعه آن متوقف شد.
دهه ۷۰ با شعار سازندگی در ایران آغاز شد و بازسازی میادین نفتی و تاسیسات جانبی آن در خوزستان برای افزایش تولید نفت و صادرات مورد توجه قرار گرفت. با این حال اثبات وجود نفت در این منطقه تا سال‌های پایانی دهه ۷۰ زمان برد و در نهایت سال ۷۸ ثابت شد که در زیر آب‌های هورالعظیم دریایی از نفت در چهار لایه تولیدی شامل سروک، کژدمی، گدوان و فهلیان خوابیده است.
اولین منطقه در غرب کارون که برای توسعه میادین این منطقه مورد توجه قرار گرفت، میدان آزادگان بود. در آن زمان تصمیم بر آن شد تا ژاپنی‌ها غرب کارون را به برنامه تولیدی خود برسانند و قرارداد با اینپکس ژاپن در سال ۸۲ به امضا رسید اما به دلیل تحریم ها و خروج شرکت های خارجی از صنعت نفت ایران، سه سال بعد، شرکت ژاپنی از توسعه غرب کارون و میدان آزادگان در این منطقه کنار گذاشته شد.
بعد از آن، توسعه میدان آزادگان در قالب ۲ طرح توسعهای مجزا شامل آزادگان جنوبی و آزادگان شمالی دنبال شد. آزادگان جنوبی با مساحتی در حدود ۴۴۰ کیلومتر مربع در ٨٠ کیلومتری غرب اهواز و آزادگان شمالی با مساحتی حدود ۴۶٠ کیلومتر مربع در حدود ١٢٠ کیلومتری غرب این شهر واقع شده است.
دوسال بعد از آنکه ژاپنی‌ها از غرب کارون رفتند، مذاکرات با شرکت ملی نفت چین آغار شد و قرارداد توسعه میدان آزادگان شمالی ۱۵ تیرماه سال ۱۳۸۸ با این شرکت چینی در قالب بیع متقابل و به ارزش ۲ میلیارد و ۵۵۰ میلیون دلار تنفیذ شد.
قرارداد توسعه میدان آزادگان جنوبی نیز مهر همان سال در قالب بیع متقابل بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت ملی نفت چین امضا شد و با توجه به تغییرهای اعمال شده در طرح جامع توسعه، عملیات اجرایی این طرح از شهریورماه سال ١٣٩١ کلید خورد.
سهم ۶۷ درصدی شرکت‌های ایرانی در حفاری آزادگان شمالی
در ابتدا قرار بود توسعه آزادگان شمالی در ۲ فاز و با حفاری ۵۸ حلقه چاه انجام شود و در فاز اول ۷۵ هزار بشکه و در مجموع ۲ فاز ۱۵۰ هزار بشکه به تولید کشور اضافه شود.
آزادگان جنوبی نیز در ۲ فاز تعریف و بر مبنای آن مقرر شد تولید در فاز نخست توسعه به ۳۲۰ هزار بشکه در روز و در فاز دوم توسعه به ۶۰۰ هزار بشکه در روز برسد.
با این قرارداد، فاز نخست توسعه میدان آزادگان شمالی در آبان‌ماه سال ۱۳۹۵ به بهره‌برداری رسید تا تولید روزانه نفت در این میدان به ۷۵ هزار بشکه برسد. با این حال هنوز فاز دوم توسعه این میدان انجام نشده و میدان آزادگان شمالی همچنان با این میزان ظرفیت تولید در مدار است.
نکته مهم آن بود که در فاز نخست توسعه آزادگان شمالی، ۶۷ درصد قراردادهای حفاری به شرکت‌های ایرانی به ویژه شرکت ملی حفاری ایران واگذار شد و همه قراردادهای مربوط به اجرای پروژه در بخشهای تحت‌الارضی، قراردادهای خدماتی، سرویسدهی به چاهها و ... نیز با رعایت کامل سهم شرکت‌های ایرانی عملیاتی شدند.
تولید ارزان نفت در آزادگان جنوبی
با این حال شرکت پیمانکار چینی در میدان آزادگان جنوبی عملکرد خوبی نداشت و با خروج چینی ها از طرح توسعه میدان نفتی آزادگان جنوبی، تصمیم گرفته شد پیمانکاران ایرانی فعالیتهای توسعهای این میدان در دست گیرند.
با آغاز فعالیت پییمانکاران ایرانی در آزادگان جنوبی، ظرفیت تولید این میدان نسبت به زمان خروج چینی ها بیش از سه برابر افزایش یافت. این در شرایطی است که هزینه ایجاد ظرفیت تولید یک بشکه نفت نیز در این میدان کمترین هزینه را در بین میدان‌های مشابه دارد.
آزادگان جنوبی یکی از ایرانی‌ترین طرح‌های توسعه نفت و گاز در کشور محسوب می‌شود که ضمن برخورداری حداکثری از سهم کالای تولید داخل، سهم قابل توجهی را در افزایش ظرفیت تولید نفت پس از برجام به دوش کشید و دستاوردهای قابل دفاعی بر جای گذاشت. این طرح پس از آغاز تحریمها نیز با جذب سرمایه خارجی و احداث نخستین واحد پیش‌ساخته فراورش نفت در کمتر از یکسال، رکوردهای بینظیری بر جای گذاشت.
میدان مشترک آزادگان جنوبی که ظرفیت تولید روزانه نفت آن تا سال ۹۲ از ۴۰ هزار بشکه تجاوز نمی‌کرد، هم‌اکنون با ظرفیت تولید روزانه ۱۴۰ هزار بشکه عملیاتی است و نماد بارزی از ثمربخشی بهره‌مندی از ظرفیت‌های داخلی صنعت نفت به شمار می‌آید.
افزایش ضریب بازیافت بزرگترین میدان مشترک نفتی با کمک دانشگاه‌ها
میدان آزادگان بزرگترین میدان مشترک نفتی کشور است که بر اساس اعلام مدیریت برنامه‌ریزی تلفیقی شرکت ملی نفت ایران، بیش از ۴۵ میلیارد بشکه ذخیره نفت درجا دارد.
با این حال ضریب بازیافت اولیه آزادگان جنوبی در لایه سروک ۵.۱ درصد و ضریب بازیافت اولیه آزادگان شمالی در این لایه ۴.۵ درصد بوده و این در حالی است که حدود ۹۰ درصد نفت آزادگان در لایه سروک قرار دارد و کمتر از ۱۰ درصد نفت در سازندهای فهلیان، گدوان و کژدمی است. این در حالی است که ضریب بازیافت حدود پنج درصدی در لایه سروک میدان آزادگان، کمتر از نصف ضرایب بازیافت اولیه رایج در سایر میدان‌های مشابه شرکت ملی نفت ایران است.
از همین رو افزایش ضریب بازیافت از این میدان مورد توجه قرار گرفت. شرکت ملی نفت ایران پس از برجام برای مطالعه یکپارچه میدان آزادگان (شمالی و جنوبی)، با شرکت‌های بینالملی از جمله شل، توتال، پتروناس، اینپکس و شرکت‌های ایرانی تنکو و نفت و گاز پرشیا تفاهمنامه همکاری امضا کرد که با آغاز مجدد تحریمها، برنامه برگزاری مناقصه توسعه میدان آزادگان متوقف شد.
توجه به توسعه فناورانه و همکاری صنعت و دانشگاه نیز در میدان آزادگان قابل توجه است به طوریکه بر مبنای قرارداد توسعه فناورانه این میدان با دانشگاه تهران که اواخر سال ۹۳ امضا شد. در شرایط فعلی نیز انستیتو نفت دانشگاه تهران با همکاری شرکت ملی نفت ایران به نتایج امیدوارکنندهای درباره افزایش ضریب بازیافت آزادگان رسیده و از امکانپذیری افزایش ۱۰ درصدی این ضریب خبر داده است.
تولید روزانه ۱۱۵ هزار بشکه‌ای نفت از دریای ۱۷ میلیارد بشکه‌ای
میدان بعدی که در منطقه غرب کارون بعد از آزادگان شناسایی شد، میدان یادآوران است. بیژن زنگنه در سال ۸۳ زمانی که آخرین سال وزارت خود در دولت اصلاحات را پشت سر می‌گذاشت، خبراز کشف میدانی داد که در ۶۰ کیلیومتری اهواز قرار دارد و با میدان سندباد عراق مشترک است. مطالعات اولیه حکایت از وجود ۱۷ میلیارد بشکه نفت درجا در این میدان را دارد.
البته نخستین عملیات لرزه‌نگاری در این میدان سال ۱۳۷۵ انجام و نخستین چاه اکتشافی در میدان کوشک حفر شد.
آبان‌ماه ۸۳ تفاهمنامه‌ای میان ایران و چین به منظور گسترش همکاری‌ها در زمینه انرژی امضا و مذاکره با شرکت ساینوپک چین برای توسعه میدان یادآوران آغاز شد. روند مذاکرات به‌نحوی بود که انتظار می‌رفت قرارداد در سال ۸۴ نهایی شود، اما عمر امضای قرارداد یادآوران به دولت هشتم نرسید و دولت نهم ادامه‌دهنده مذاکرات توسعه این میدان شد.
سرانجام پس از سه سال مذاکرات طولانی، شرکت ملی نفت ایران و ساینوپک چین ۱۸ آذرماه ۱۳۸۶ قرارداد توسعه میدان را به ارزش حدود ۲ میلیارد دلار در قالب بیع متقابل امضا کردند.
توسعه میدان یادآوران بر اساس مطالعات انجام شده در سه فاز پیش‌بینی شد به طوریکه تولید روزانه نفت این میدان در پایان فاز نخست به ۸۵ هزار بشکه، فاز دوم به ۱۸۰ هزار بشکه و فاز سوم به ۳۰۰ هزار بشکه برسد.
بر این اساس، حفاری ۵۲ حلقه چاه و تعمیر سه حلقه چاه در فاز اول، حفاری ۱۰۰ حلقه چاه در فاز دوم و حفاری ۱۰۵ حلقه چاه در فاز سوم هدفگذاری شد. مطالعات انجام شده حاکی از این بود که ضریب برداشت اولیه از لایه سروک ۶ درصد و از لایه فهلیان ۱۴ درصد است.
قرار بر این بود تا تولید زودهنگام از میدان در سال ۱۳۸۸ شروع شود و فاز نخست هم در سال ۱۳۹۲ به بهره‌برداری برسد، اما در نهایت نخستین چاه میدان یادآوران، ۱۸ بهمن‌ماه سال ۱۳۹۰ به مدار آمد و تولید روزانه این میدان تا پایان سال ۹۳ از ۲۵ هزار بشکه تجاوز نکرد. با روی کار آمدن دولت یازدهم و سپس کاهش محدودیتهای حاصل از توافق برجام، تولید روزانه میدان مشترک یادآوران در سال ۱۳۹۴ به ۵۵ هزار بشکه رسید و سرانجام فاز نخست این میدان با تولید ۸۵ هزار بشکه نفت در روز در آبان‌ماه سال ۱۳۹۵ افتتاح شد.
پس از افتتاح فاز نخست، ظرفیت تولید روزانه این میدان به حدود ۱۱۵ هزار بشکه رسید و این شرکت در نظر دارد با هدف افزایش تولید صیانتی، ضمن حفظ چارچوب‌های حقوقی و قراردادی، ظرفیت تولید روزانه یادآوران را ۵۰ هزار بشکه افزایش دهد.
میدان یاران؛ در مسیر توسعه
میدان نفتی یاران که با میدان مجنون در عراق مشترک است، در سال ۱۳۸۸ شمسی کشف شد. چاه اکتشافی شماره ۱ یاران در سال ۱۳۸۸ به‌منظور ارزیابی توان هیدروکربوری سازندهای گروه بنگستان و خامی و نیز بررسی گسترش میدان آزادگان حفاری شد و وجود نفت با پتانسیل خوب در سازند سروک به اثبات رسید. این میدان حدود ۱۱۰ کیلومتر مربع وسعت دارد و توسعه آن در قالب دو بخش یاران شمالی و جنوبی دنبال شده است.
شرکت مهندسی و توسعه نفت، توسعه یاران جنوبی را با استفاده از منابع داخلی در دستور کار قرار داد. مطالعات اولیه، تولید روزانه بیش از ۵۰ هزار بشکه را برای یاران جنوبی تخمین میزد اما روزآمد کردن اطلاعات در سال ۹۴ نشان داد لایه فهلیان این میدان ظرفیت مناسبی برای تولید ندارد و به این ترتیب، هدفگذاری تولید به ۲۵ هزار بشکه کاهش یافت.
میدان مشترک یاران جنوبی در پاییز سال ۹۶ به تولید رسید و با راه‌اندازی ۶ حلقه چاه، برداشت روزانه ۱۰ هزار بشکه نفت از آن محقق شد. برداشت از این میدان در اوایل سال ۹۹ افزایش یافت.
میدان نفتی یاران شمالی با مساحت حدود ۶۰ کیلومتر مربع در مجاورت مرز ایران و عراق و در غرب میدان آزادگان شمالی و میدان یاران جنوبی با مساحتی بالغ بر ۵۱ کیلومتر مربع در ۱۳۰ کیلومتری غرب اهواز واقع شده است.
موافقتنامه اصولی (HOA) طرح توسعه میدان یاران شمالی ابتدا آذرماه ۱۳۹۰ میان شرکت ملی نفت ایران و شرکت نفت و گاز پرشیا امضا و سپس این موافقتنامه به قرارداد بیع متقابل بدل شد. بر اساس قراردادی که میان شرکت متن و شرکت نفت و گاز پرشیا امضا شد، در فاز نخست توسعه، برداشت نفت از یاران شمالی باید به ۳۰ هزار بشکه در روز می‌رسید.
از بهمن‌ماه ۱۳۹۱ برداشت نفت به صورت محدود از یاران شمالی شروع شد؛ تا این که در آبان‌ماه ۱۳۹۵ این پروژه با ظرفیت تولید روزانه ۳۰ هزار بشکه نفت به بهره‌برداری رسید.
بیش از ۷۰ درصد از کالاهای تامین شده در طرح توسعه یاران شمالی از سازندگان داخلی تامین شد و تنها کالاهایی از خارج خریداری شد که توان تولید آنها در داخل وجود نداشت. حدود هزار و ۴۰۰ نفر نیز در طرح توسعه یاران شمالی فعالیت کردند که ۸۷ درصد از این افراد بومی منطقه بودند.
در آخرین اقدام نیز ۲۱ تیر امسال، قرارداد طرح توسعه میدان نفتی یاران در قالب الگوی جدید قراردادهای نفتی، بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت توسعه صنعت نفت و گاز پرشیا امضا شد.
این قرارداد که با هدف بهره‌مندی حداکثری از توان و ظرفیت شرکت‌های اکتشاف و تولید ایرانی به امضا رسید، دستیابی به تولید تجمعی اضافی حدود ۳۹.۵ میلیون بشکه را طی ۱۰ سال هدفگذاری کرده و هزینه‌های سرمایه‌ای مستقیم آن معادل ۲۲۷ میلیون دلار و هزینه‌های بهره‌برداری از تأسیسات در طول مدت قرارداد (شامل تولید خط پایه و اضافی) معادل ۲۳۶ میلیون دلار برآورد شده است. پیمانکار موظف است تمام منابع مالی لازم برای اجرای طرح را تأمین کند.
شرح کار این قرارداد مشتمل بر حفاری ۶ حلقه چاه جدید (سه حلقه در یاران شمالی و سه حلقه در یاران جنوبی)، حفاری یک حلقه چاه توصیفی، حفاری یک حلقه چاه تزریق آب موجود، تعمیر پنج حلقه چاه، تجهیز ۲۷ حلقه چاه تولیدی لایه سروک به پمپ درون‌چاهی (ESP)، احداث و به‌روزرسانی تاسیسات سطح‌الارضی، انجام مطالعات آزمایشگاهی و طراحی روش ازدیاد برداشت (EOR) است.
همزیستی هور و نفت در غرب کارون
کار بزرگ دیگری که طی سال‌های اخیر در غرب کارون انجام شده، افزایش تولید نفت در شرایطی است که بیش از ۸۰ درصد هورالعظیم نیز آبگیری شده و همزمان با افزایش تولید نفت از توجه به محیط زیست منطقه غفلت نشده است.
همچنین واحد بهره‌برداری و نمک‌زدایی غرب کارون در سال ۹۶ به بهره‌برداری رسید تا در زمان نیاز پذیرای نفت تولیدی میدان‌های سپهر، جفیر، سوسنگرد و سهراب نیز باشد، اما با توجه به اینکه توسعه سهراب و سوسنگرد آغاز نشد و توسعه میدان‌های سپهر و جفیر (نفت تولیدی فعلی جفیر به این واحد ارسال می‌شود) هم به‌تازگی کلید خورده، بنابراین این واحد فرآورشی برای دریافت نفت بیشتر از غرب کارون ظرفیت و آمادگی کامل دارد و میدان‌های این منطقه عملیاتی از جمله آزادگان جنوبی، برای افزایش ظرفیت تولید با هیچ‌گونه مشکلی مبنی بر کمبود ظرفیت فرآورشی روبه‌رو نیستند.
هم‌اکنون بخشی از ظرفیت واحد بهره‌برداری و نمک‌زدایی غرب کارون و همچنین ظرفیت واحد فرآورش سیار برای فراورش نفت آزادگان مورد استفاده قرار میگیرد و با توجه به برنامه‌ریزی صورت گرفته برای افزایش ظرفیت تولید آزادگان جنوبی به ۳۲۰ هزار بشکه در پایان فاز نخست، تکمیل و بهره‌برداری CTEP آزادگان جنوبی تا آن زمان مدنظر قرار گرفته است؛ پروژه‌ای که هم‌اکنون در حال اجراست.
از سوی دیگر، واحد فرآورش مرکزی (CTEP) آزادگان، بزرگترین واحد فرآورش بالادستی صنعت نفت کشور با ظرفیت فرآورش روزانه ۳۲۰ هزار بشکه خواهد بود که بر اساس برنامهریزیها تا پایان سال ۱۴۰۰ آماده فرآورش تمام نفت تولیدی برنامه‌ریزی‌شده در آزادگان جنوبی خواهد شد.