تعرض دو جنگنده آمریکایی به هواپیمای مسافربری خطوط پروازی ماهان ایر ایران در شامگاه پنجشنبه دوم مرداد ماه، همچنان در صدر خبرها، و تحلیل های سیاسی و رسانه‌ای قرار دارد. این حادثه ابعاد و وجوه تازه‌ای از ماجراجویی‌های مخاطره‌آمیز کاخ سفید این بار در آسمان کشور ثالث را عیان کرده است.
بازرسی بصری و پروازهای روتین یا تهدید هواپیمای غیر نظامی؟
یک ماموریت عادی، در مجاورت پادگان محل استقرار نیروهای عملیات "عزم راسخ" در تنف سوریه، بررسی بصری، فاصله‌ای ایمن و رعایت استانداردهای بین المللی کلماتی بودند که «بیل اوربان» سخنگوی فرماندهی مرکزی آمریکا، سنتکام در توجیه اقدام خطرناک جنگنده‌های آمریکایی در تعرض به هواپیمای مسافربری ایرانی بوده است. توضیحاتی که روز بعد از حادثه اعلام شد. هر چند پس از بررسی ابعاد حادثه بی اعتباری این ادعای آمریکاییها مشخص شد.
بر این اساس؛
الف) برخلاف ادعای آمریکا جنگنده‌های اف-۱۵ در ماموریت هوایی روتین نبوده‌اند.
ب) محل تعرض نه در نزدیکی پایگاه‌های آمریکا در التنف سوریه بلکه با تجاوز به آسمان لبنان و در زمانی که هواپیمای مسافربری در حال کم کردن ارتفاع خود برای نزدیک شدن به فرودگاه بیروت بوده صورت گرفته است. با مشخص شدن این موضوع اقدام جنگنده‌ها برای حراست از پایگاه‌های ائتلاف نبوده است بلکه به نوعی تجاوز به حریم هوایی کشور لبنان هم بوده است.
ج) برخلاف ادعای آمریکا، خلبان هواپیمای ایرانی با خلبان جنگنده‌ها تماس رادیویی برقرار کرده، اخطار می‌کند که از هواپیمای مسافربری فاصله بگیرند. خلبان ماهان ایر اساسا از همین طریق به آمریکایی بودن جنگنده‌ها پی برده است، بنابراین بی‌پاسخ ماندن درخواست‌های تماس از سوی جنگنده‌های آمریکایی بر اساس شواهد چندان درست به نظر نمی رسد.
در بررسی ادعای بازرسی بصری هواپیمای مسافربری ایرانی هم حرف و حدیث های بسیاری مطرح شده است. بر اساس اطلاعات موجود پرواز خطوط هوایی ماهان به لبنان در دسته پروازهای منظم و سیستمی است که زمان دقیق پرواز و فرود، مسیر پروازی آن، تعداد مسافران، نام خلبان و دیگر اطلاعات پرواز در سیستم اطلاعاتی پروازهای بین المللی ثبت می شود و قابل دسترسی است. این دسترسی در مناطقی که احتمال درگیری نظامی و تروریستی بالاست، بسیار بیشتر از مناطق دیگر پروازی است و مقررات بین الملل هوانوردی هم برای تامین امنیت جانی مسافران پرواز مقررات بسیار محکمی وضع کرده است. با این توصیفات دسترسی به اطلاعات پرواز ١١٥٢ ماهان ایر، با تمام جزییات آن برای نیروهای موسوم به ائتلاف و آمریکا کار دشواری نبوده است.
«مسعود اسعدی سامانی» دبیر انجمن شرکت های هواپیمایی مسافری، در این زمینه توضیح داده است: فرکانس‌های یک هواپیمایی مسافربری کاملا مشخص است و جنگنده‌های آمریکایی می‌توانستند بدون نیاز به بازدید بصری، مسیر پروازی و نوع هواپیما را تشخیص بدهند. اطلاعات هواپیما دائم با رادارهای زمینی در حال مبادله است و غیر نظامی بودن یک هواپیما از طریق فرکانس‌هایی که برای اهداف ناوبری و مخابراتی تعریف می‌شوند مشخص بوده و بدون نیاز به بازدید بصری، قابل تشخیص است.»
اقدام آمریکا نقض مقررات حمل و نقل هوایی مانند، توافقنامه ۱۹۴۴ شیکاگو و ضمائم مختلف آن پیرامون امنیت پرواز، مقررات سارپ (SARP) سازمان هواپیمایی کشوری (ایکائو) و در مخالفت آشکار با برنامه جهانی امنیت هواپیمایی است. این گزاره را هیچ لفاظی زبانی نمی‌تواند عوض کند. تعرض به هواپیمای مسافربری موضوعی نیست که در قالب بازی با کلمات توجیه شود و ارجاع این تعرض به نهادهای بین المللی و رسیدگی شفاف این نهادها به این پرونده تنها مسیر عقلایی برای از بین بردن زمینه تکرار چنین اقداماتی است.
ادامه واکنش‌ها به تعرض هوایی آمریکا
بر اساس تازه‌ترین اطلاعات از ماجراجویی‌های جدید آمریکا، تعرض به هواپیمای مسافربری ایرانی در آسمان لبنان روی داده است، تعدادی از مسافران این هواپیما لبنانی بوده و مصدومان این حادثه هم در بیمارستان‌های بیروت در حال مداوا هستند. بر همین اساس روز گذشته «حمد حسن» وزیر بهداشت لبنان از شکایت این وزارتخانه به نمایندگی از مسافرین پرواز شرکت هواپیمایی ماهان به نهادها و سازمان های بین‌المللی خبر داده و تاکید کرده است: «دادگاه‌های جنایی و کیفری بین‌المللی طبق قوانین بین‌المللی که بر حفظ جان مسافران بی گناه و امنیت هواپیماهای مسافربری تاکید کرده اند باید در قبال چنین حملاتی پاسخگو باشند. در حالی که زمین با یک بیماری همه گیر به نام کرونا مواجه شده است، آسمان نیز دچار یک بیماری شیطانی شده است که باید به آن پاسخ محکم دهیم.»
«ناصیف حتی» وزیر امورخارجه لبنان هم ضمن محکوم کردن تهدید هواپیمای مسافربری گفت: «حتی اگر مسافر لبنانی در این هواپیما حضور نداشت ما باز به این اقدام اعتراض و آن را محکوم می‌کردیم اما به خاطر حضور مسافران لبنانی این هواپیما، موضع‌گیری ما درباره این مسئله شدیدتر است. این مسئله سیاسی نیست بلکه به قوانین و اصول بین‌المللی مربوط می‌شود.»
در ادامه واکنش های بین المللی، حقوقدانان عراقی ایران را در ماجرای تعرض هوایی صاحب حق دانستند، رادیو بین المللی چین تعرض جنگنده‌های آمریکایی به هواپیمای مسافری ایران را «وحشیانه» خواند. تهدید هواپیمای ایرانی از سوی آمریکا در رسانه‌های فرانسوی، اسپانیایی، روسیه و برخی از کشورهای منطقه بازتاب یافت. سازمان ناظر حقوق بشر اروپا – خاورمیانه با انتشار بیانیه‌ای ایجاد مزاحمت برای هواپیمای مسافربری ماهان به وسیله جنگنده آمریکایی را نقض جدی توافق‌های بین المللی مرتبط با ایمنی هوانوردی غیرنظامی خواند.
کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی هم در جلسات خود این تعرض را مورد بررسی قرار خواهد داد. «علی باقری کنی» معاون رییس قوه قضاییه و دبیر ستاد حقوق بشر هم تاکید کرده است: قوه قضاییه با استفاده از همه ظرفیت‌های قانونی و حقوقی داخلی و بین‌المللی به قلدرهای حاکم در واشنگتن ثابت خواهد کرد، «دوران بزن در روی حقوقی و قضایی» پایان یافته است.» حجت الاسلام «محمد منتظری» دادستانی کل کشور هم در نامه‌ای به وزیر امور خارجه خواستار پیگیری حقوقی و قضایی تعرض دو جنگنده نظامی آمریکایی به هواپیمای مسافربری ایران شده است.
تحمل ایران دشوار شده است
برخی از ناظران و کارشناسان مسائل بین المللی این اقدام آمریکاییها را نوعی هشدار به ایران درآستانه انتخابات آمریکا ارزیابی کرده اند به زعم این کارشناسان با توجه به اینکه ترامپ در آستانه انتخابات در شرایط بدی قرار گرفته و احتمال اینکه وی دوباره انتخاب نشود بالاست وی تلاش می‌کند با چنین ماجراجویی‌هایی ورق انتخابات را به نفع خود برگرداند. از سوی دیگر تا چند هفته‌آینده موعد پایان تحریم‌های تسلیحاتی ایران بر اساس برجام پایان می‌یابد و در هفته‌های گذشته ترامپ با همدستی نتانیاهو تلاش زیادی برای جلوگیری از این اتفاق انجام داده و این تلاش‌ها همچنان ادامه دارد. از دید ناظران مسائل سیاسی و بین المللی این رفتار مخاطره‌آمیز آمریکاییها در چنین چارچوبی قابل ارزیابی است.
بیش از سه سال است که ایران درگیر سیاست شریرانه فشار حداکثری ترامپ و همدستانش است. بخشی از اهداف اقدامات ایذایی ترامپ کشاندن ایران به سمت رفتارهای واکنشی و هیجانی و به دنبال آن بهره برداری از این رفتارهاست. این سیاست به نوعی سیاستی است که لابی‌های صهیونیستی - سعودی به مجری گری ترامپ در دستور کار قرارداده اند با این حال ایران تاکنون هم با قاطعیت از امنیت ملی خود حراست کرده و هم با هوشمندی رفتارهای آمریکای ترامپ را مدیریت کرده است هرچند فشارها و تضییقات غیرقابل انکاری بر مردم ایران وارد می شود با این حال باید پذیرفت که هدف این فشارها و تضییقات فروپاشی ایران است و این هدفی است که دولتمردان کنونی آمریکا بارها به آن اذعان کرده‌اند. اما تجربه تاریخی ایرانیان و بویژه تجربه چهار دهه اخیر نشان داده که ایران توان برون رفت از چنین چالش‌هایی را دارد و بعید است ترامپ طی ماه‌های پیش رو بتواند دستاوردی حداقل در قبال ایران کسب کند.