پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات، با همکاری وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و پژوهشگاه علوم انسانی، اقدام به برگزاری همایش ملی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی کرونا بر حوزه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع فرهنگی ایران (از منظر علوم اجتماعی و مردم‌شناسی) کرده است و در راستای این همایش، سلسله پیش‌نشست‌هایی را با حضور استادان، پژوهشگران، متخصصان و صاحب نظران حوزه‌های مختلف فرهنگ برگزار می‌کند. امروز (دوشنبه ۶ مرداد) نیز نشست اقتصاد نشر و مساله کرونا، برگزار شد و مشکلات و نیازهای صنعت نشر در این نشست مطرح شدند.
داریوش مطلبی معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات، با بیان اینکه مقوله نشر، صنعتی تولیدی و اقتصادی است که کارهای فرهنگی تولید می کند، گفت: تولید کتاب کاری اقتصادی است که در عین حال محصولات آن فرهنگی به شمار می‌رود. باید همه شرایط تولید اقتصادی، در تولید کتاب رعایت شود، همین نکته که ما نتوانستیم اقتصادی بودن کتاب را بپذیریم و به آن به عنوان یک تولید صنعتی نگاه کنیم، بخش بزرگی از مشکلات امروز ما را توضیح می دهد و این مسئله باعث می‌شود که صنعت نشر به دولت وابسته باشد.
مطلبی افزود: هر تغییر و تحول اقتصادی، صنعت نشر را تحت تاثیر قرار می‌دهد، کرونا یکی از موارد تاثیر گذار است اما همواره تورم، تحریم و افزایش قیمت‌ها صنعت نشر را دچار مشکل کرده در دوران کرونا نیز صنعت نشر و کتاب، مانند همه بخش‌های دیگر اقتصادی آسیب جدی دیده‌اند. مشکل دیگر ما این است که عموماً صنعت نشر ما بر اساس یک پلان اقتصادی نبوده و تولیدات آن بر اساس بازار پذیری صورت نگرفته است.
وی اضافه کرد: ورود به بازارهای جدید به صورتی که برای دیگر کشورها ممکن است، برای ما امکان‌پذیر نبوده و در دوران کرونا دسترسی به مشتری برای ارائه محصول مسدود شده است، من اطلاع دارم که برخی از ناشران و کتابفروشان تا ماه‌ها فروش نداشتند و بنابراین گردش مالی‌شان صفر بوده است.
این پژوهشگر ادامه داد: این نکته فقط محدود به ایران نیست اما بسیاری از کشورها پس از چند هفته توانستند شرایط را قابل تحمل کند، نمونه آن کتابفروشی جهانی بارنز اند نوبل است. علتش هم این است که آن‌ها زیرساخت‌های لازم برای شرایط اضطراری را داشتند.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه کرونا ممکن است باعث افزایش وابستگی صنعت نفت به دولت شود، افزود: این اتفاقات ممکن است بسیاری از ناشران به‌ویژه ناشران تازه کار را از چرخه انتشار کتاب خارج کند اما اگر ما به روش‌های جایگزین و تحول در انجام کارها فکر کنیم، می‌توانیم به آینده نشر امیدوار باشیم.
ویژگی‌های کتاب الکترونیک در ایران ناشناخته است
مطلبی با برشمردن ویژگی‌های کتاب الکترونیک گفت: ما از امکانات تولید کتاب الکترونیک استفاده نکرده‌ایم، پلتفرم‌هایی که کتاب را به نام کتاب الکترونیک ارائه می کنند، در اصل تنها نسخه آنلاین کتاب چاپی را عرضه کرده‌اند. ۹۹ درصد کسانی که در این پلتفرم‌ها کار می‌کنند، متخصصین کامپیوتر هستند که بدون ارتباط واقعی با صنعت نشر و مخاطب محصولی را تولید می‌کنند. ما ناشر الکترونیک حرفه‌ای با ویژگی‌های جهان آن نداریم، ناشری در ایران به این جایگاه نرسیده است و اگر هم رسیده باشد نتوانسته این کیفیت را حفظ کند، وجود پلتفرم‌ها و دسترسی الکترونیکی به متن کتاب، ویژگی کتاب الکترونیک به حساب نمی‌آید و تحول در صنعت نشر محسوب نمی‌شود. شاید کرونا باعث شود که ناشران به این نکته فکر کنند که روش‌های تولید و مصرف کتاب عوض شده است و حالا باید راه حلی دیگر پیدا کنند.
وی نشر وبی را نوع جدید انتشار کتاب دانست و گفت: نشر وبی، نوعی تولید کننده محتواست که می‌تواند در سطح عمومی و بدون ناشر اثرش را به مخاطب برساند، در این حالت ناشر، در حالتی زنده می‌ماند که بتواند ارزش افزوده بر آثار اضافه کند. ما اکنون به وضعیت نشر همراه رسیده‌ایم، در این روش ناشر باید به این نتیجه برسد که محصول جدید، چهره به چهره و روی گوشی منتقل شود. این نکته می‌تواند برای ناشران ایده‌ای مهم باشد که همه چیز در حال عوض شدن است و تولید کتاب نیز باید مانند همه ارکان زندگی تغییر کند، نشر الکترونیکی ماهیتی دیگرگون با نشر چاپی دارد که از ابتدا تولید محتوا با همان هدف عرضه و تولید می‌شود، کتاب الکترونیک باید فراتر از کتاب چاپی باشد و چیزی به آن اضافه کند اما بستر الکترونیک نیز نیاز به ساز و کار مخصوص به خود دارد.
مطلبی حمایت دولت را لازمه ادامه کار ناشران دانست و اضافه کرد: دولت باید حمایت و نظارت را با هم داشته باشد حمایت‌ها باید به گونه‌ای باشد که دولت بتواند کار خود را هم پیش ببرد. بخش دولتی در صنعت نشر تنها در مواردی باید فعال باشد که مسئله استفاده از منابع عمومی یا تولید دایره المعارف‌ها در میان است، مواردی که بخش خصوصی به آن دسترسی یا توانایی انجام کار را ندارد. در حمایت دولتی باید مرکز توجه و کانون حمایت، مشخص شود از ناشر جدید باید به نحوی و از ناشر قدیمی به نحوی دیگر حمایت شود در همه دنیا حمایت از صنعت نشر به جای حمایت از تولید کننده به سمت مصرف کننده می‌رود.
وی ادامه داد: حمایت دولتی باید وجود داشته باشد اما شکل آن باید تغییر کند، نشر ما باید مستقل از دولت عمل کند و حمایت‌هایی از سوی دولت باید صورت بگیرد که نشر مستقل را رواج دهد، این کار در همه دنیا و در تمام زمان ها وجود داشته و ما باید اقتضائات نشر و اقتصاد را در نظر بگیریم که حمایت از تنها یک بخش می‌تواند آسیب‌زا باشد.
عضویت در اتحادیه، هیچ سود یا ضرری ندارد
این استاد دانشگاه، با اشاره به وضعیت ناشران و عضویت شان در اتحادیه ناشران و کتابفروشان گفت: مشکل این است که عدم عضویت در اتحادیه هیچ ضرری برای ناشران ایجاد نمی‌کند و برای آنان که عضویت دارند هیچ افزوده ای به حساب نمی آید. از طرف دیگر هیچ برنامه بلند مدتی نه از طرف اتحادیه نه از طرف ناشران و نه از طرف نهادهای مربوطه وجود ندارد. ما اکنون باید به مخاطبان دقت کنیم، نمی‌توانیم ریسک کنیم و برای همه نیازها هرطور که شده چیزی تولید کنیم.
مطلبی با توضیح عملکرد پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در حوزه نشر گفت: ما در پژوهشگاه بسیار تلاش کرده‌ایم که با همه ارکان صنعت نشر همکاری کنیم و آن‌ها را به همفکری دعوت کردیم اما این ارتباط برقرار نشده و به همین دلیل کارها هم‌افزا نیستند متاسفانه صنعت نشر کار خودش را می‌کند و دانشگاه راه خودش را می‌رود. به عقیده من اتحادیه ناشران باید این ارتباط را میان پژوهش‌های دانشگاهی و صنعت نشر برقرار کند تا بتوانیم پژوهش‌های کار آمد و قابل استفاده انجام بدهیم. اکنون ما پژوهش‌هایی انجام می‌دهیم و پایان‌نامه‌های نوشته می‌شود و فارغ التحصیلی و یا ترفیع اتفاق می‌افتد اما این که نتیجه این پژوهش ها چقدر به سود ناشران و کتابفروشان است و آن‌ها می‌توانند از آن استفاده کنند، موضوعی مبهم باقی می‌ماند.
صنعت نشر و کتاب فروشی‌ها به یک راه حل بلند مدت نیاز دارند
فرشته سنگری مدیر افرا کتاب وی با بیان اینکه این کتابفروشی از مدت ها پیش فعالیت مجازی داشته است گفت: ما در دوران کرونا هم فروش داشته‌ایم اما مسئله بسیار بزرگتر از فروش موقتی یا زمان‌مند ماست که باید درباره آن فکر کنیم.
عضو سابق شورای کتاب کودک افزود: ما در طول مدت قرنطینه هم مشتریان خودمان را داشتیم و همچنان ادبیات داستانی پرفروش ترین کاری است که در این دوران انجام داده ایم اما برگزار نشدن نمایشگاه کتاب هیچ ارتباطی به کمک به کتابفروشی ها ندارد چون این شرایط غیر عادی است. فروش مجازی کاری موقت است اما صنعت نشر و کتاب فروشی‌ها به یک راه حل بلند مدت نیاز دارند.
این عضو اتحادیه ناشران و کتاب فروشان وی با بیان اینکه دخالت دولت کمکی به صنعت نشر نمی کند و فایده ای ندارد گفت: ما اکنون با نبود اعتماد عمومی مواجه شده‌ایم. شائبه سانسور، افزایش قیمت، این تفکر که محصول فرهنگی گرانی کاذب دارد، مسائلی است که هیچ فکری برای برطرف شدن آن صورت نگرفته است. ما در رسانه‌ها هیچ حمایتی نداریم که مردم را به سمت کتاب ببرد و مخاطب را جذب کند. ما حتی به دلیل تعطیلی نمایشگاه کتاب کارهایی که برای این رویداد فرهنگی انجام میشد را از دست دادیم، در مدت نمایشگاه کتاب همه شهر با بیلبوردها و پوسترهای مربوط به کتاب پوشیده میشد و برنامه های ویژه در شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی برای کتابخوانی ترتیب داده میشد اما با برگزار نشدن نمایشگاه کتاب این تبلیغات نیز امسال صورت نگرفت.
این منتقد ادبی با اشاره به فعالیت‌های اتحادیه ناشران و کتاب فروشان اضافه کرد: از سمت اتحادیه اراده محکمی برای تغییر وضعیت وجود دارد اما تعامل با نهادهای مربوطه برقرار نمی‌شود، پیوستگی و همسویی میان نهادها وجود ندارد و معاونت فرهنگی ارشاد، وزارت صنعت معدن تجارت، اصناف و اتحادیه هر یک از کارهای خود را پیش می‌برند و این‌گونه به نتیجه نمی‌رسیم.
این عضو کمیسیون آموزش اتحادیه ناشران اظهار داشت ما در بخش آموزش نیز با مشکلات زیادی روبرو هستیم برای برگزاری یک جلسه آموزشی باید با بسیاری از نهادها مکاتبه کنیم و حتی در مورد شهریه نیز باما مخالفت می‌شود در نهایت نیز می‌بینیم بسیاری از افراد کوچکترین توانایی برای فروختن کتاب ندارند و خود در زمینه کاری شان ناآگاهند.