از لحاظ تاریخی، این روزها(ایام شهادت امام محمد باقر(ع)) روزهای نشاندار و بزرگی است: شهادت امام باقر (ع) که یک شهادت دارای پیام بود؛ از این رو خود امام باقر(ع) وصیت کرد که بعد از او تا ۱۰ سال در منا به مناسبت این رحلت، یادبود برپا شود. در میان ائمه ما این بی‌سابقه است، بی‌نظیر است. یاد امام باقر، یعنی یاد سر برآوردن حیات دوباره جریان اصیل اسلامی در مقابله با تحریف ها و مسخ هایی که انجام گرفته بود. (۱)
اینها بخشی از بیانات رهبری در دیدار جمع کثیری از بسیجیان کشور در آبان ۱۳۸۸ خورشیدی است که حاوی نکات مهم و تعیین کننده ای در ارتباط با فقه شیعه و احیای سنت های اسلامی است: نخست اینکه آیت الله خامنه ای با استناد به حدیث امام باقر(ع) تاکید به احیای سنت ها و برپایی مراسم سوگواری ائمه معصوم(ع) دارند، چنانکه امام باقر(ع) نیز در وصیت خود به برگزاری مراسم رحلت تا ۱۰ سال سفارش کرده اند. نکته مهم دیگر که در بیانات رهبری مشخص و واضح است، نتیجه و حاصل برگزاری این مراسم سوگواری محسوب می شود که با عنوان «حیات دوباره جریان اصیل اسلامی» یاد شده و آن را وسیله ای برای مقابله با تحریفات و انحرافات در تشیع مطرح شده است.
امام باقر(ع) از ولادت تا وفات
امام محمد باقر(ع) در مدینه تولد یافت و بر اساس نظریه بیشتر مورخان و کتاب‌های روایی، تولد ایشان در ۵۷ قمری بوده است. این نقل با روایاتی که نشان می‌دهد، امام باقر (ع) به هنگام شهادت جد خویش ـ حضرت امام حسین بن علی (ع) ـ در سرزمین طف حضور داشته و سه سال از عمرش می‌گذشته، هماهنگی دارد. (۲)
دوره امامت امام باقر(ع) همزمان با انقراض امویان و بر سر کار آمدن عباسیان و از لحاظ توسعه علمی و سیاسی تشیع از ادوار تاریخی مهم و تاثیرگذار تاریخ شیعه به شمار می رود. در دوره امامت امام محمد باقر(ع) و فرزندش امام جعفر صادق(ع) موضوعات مختلفی چون پیدا شدن مشاجرات سیاسی و ظهور سرداران و مدعیانی مانند ابوسلمه خلال، ابومسلم خراسانی و دیگران مطرح است، ترجمه کتاب های فلسفی و مجادلات کلامی در این دوره پیش می آید و عده ای از مشایخ صوفیه، زاهدان و قلندران وابسته به دستگاه خلافت پیدا می شوند. قاضیان و متکلمانی به دلخواه مقامات رسمی و صاحب قدرتان پدید می آیند و فقه، قضاء، عقاید، کلام و اخلاق را بر پایه مصالح مراکز قدرت خلافت شرح و تفسیر می کنند و تعلیمات قرآنی به ویژه مسأله امامت و ولایت را که پس از واقعه عاشورا و حماسه کربلا، افکار بسیاری از حق طلبان را به حقانیت آل امام علی (ع) متوجه کرده بود و پرده از چهره زشت ستمکاران اموی و دین به دنیا فروشان برگرفته بود به انحراف می کشاندند و احادیث نبوی را در بوته فراموشی قرار می دادند. برخی نیز احادیثی به نفع دستگاه حاکم جعل کرده یا مشغول جعل بودند یا آنها را به سود ستمکاران غاصب خلافت دگرگون می کردند.
اینها تنها اشارات کوتاه و مجملی از عواملی بود که می بایست حافظان و نگهبانان دین در برابر آنها می ایستادند و به روشنگری می پرداختند. بدین جهت امام محمد باقر (ع) و پس از وی امام جعفر صادق (ع) از موقعیت مساعد روزگار سیاسی، برای نشر تعلیمات اصیل اسلامی و معارف حقه بهره جستند و دانشگاه تشیع و علوم اسلامی را پایه ریزی کردند.
به دلیل فشار سیاسی حاکمان عباسی در زمان امامت پیشوای پنجم شیعیان، درباره تاریخ و نحوه شهادت ایشان روایات متعددی مطرح می شود اما تردیدی نیست که امام باقر (ع) با طرح مرموز و مخفیانه هشام بن عبدالملک، مسموم شده و به شهادت رسید، اما عامل و چگونگی آن به روشنی مشخص نیست.
گروهی از راویان می نویسند: ابراهیم بن ولید بن یزید بن عبدالملک (پسر برادر زاده هشام) آن حضرت را مسموم کرد.
شیخ کلینی دراین باره اینطور روایت کرده است که: «روزی از حضرت امام محمد باقر (ع) شنیدم که فرمود: در خواب دیدم که بر سر کوهی ایستاده ام و مردم از هر طرف آن کوه به سوی من بالا می آمدند، چون مردم بسیاری در اطراف آن کوه جمع شدند به ناگاه کوه بلند شد و مردم از هر طرف آن فرو می ریختند، تا آن که جماعتی بر آن کوه باقی ماندند و این اتفاق پنج مرتبه تکرار شد». گویا آن حضرت این خواب را به وفات خود تعبیر فرموده بود، که بعد از گذشت پنج شب از این خواب به رحمت ایزدی پیوستند. (۳)
شیخ عباس قمی در کتاب «وقایع الایام» خود درباره تاریخ وفات امام پنجم می گوید: که در تاریخ وفات امام باقر(ع) اختلاف است و وفات ایشان در روز دوشنبه هفتم ذی الحجه سال صد و چهاردهم به سن پنجاه و هفت سالگی در مدینه مشرفه اتفاق افتاد. وفات ایشان در ایام خلافت هشام بن عبدالملک بود و گفته شده که آن حضرت را ابراهیم بن ولید بن عبدالملک بن مروان به زهر شهید کرده و شاید به امر هشام بوده است. (۴)
بنابراین چنانچه گفته شد به دلیل تعدد نظرات راویان مختلف در خصوص شهادت یا وفات و نحوه درگذشت امام باقر(ع) روایت های مختلفی وجود دارد که مهمترین و موثق ترین آنها به طور مختصر شرح داده شد.
نمونه های عینی و عملی از مجاهدات فکری امام باقر(ع)
شماری از عالمان یهود که به ظاهر مسلمان شده و گروهی دیگر که هنوز به دین خود باقی مانده بودند در جامعه اسلامی پراکنده شده بودند و مرجعیت علمی گروهی را بر عهده داشتند. مبارزه با اندیشه و القائات سوء آنها در فرهنگ اسلامی و انکار مطالبی که باعث خدشه‌دار شدن چهره واقعی پیامبران خدا می‌شد و تکذیب احادیث دروغین و ساخته و پرداخته آنها از فعالیت‌های فرهنگی پنجمین امام بود. (۵)
در ادامه به یکی دیگر از مناظرات معروف امام باقر (ع) در خصوص حقانیت امیر المومنین(ع) می پردازیم که در کتاب احنجاج طبرسی روایت شده است و نمونه ای ساده و پرمعنایی به نظر می رسد:
سالم به حضور امام باقر (ع) رسید و گفت: «آمده‌ام درباره علی بن ابیطالب سؤال کنم. درباره کارهایی که کرده است: جنگ با اصحاب نهروان و صفین و ...»
امام فرمود: «به روایاتی که در نظر تو کاملاً صحیح است، توجه کن. آیا این حدیث را شنیده‌ای؟ رسول خدا در جنگ خیبر، پرچم انصار را به دست سعدبن عباده داد و او رفت ولی شکست خورد و برگشت. سپس رسول خدا پرچم مهاجرین و انصار را به عمربن خطاب داد؛ او هم پس از مدتی هراسان برگشت. رسول خدا سه بار فرمود: «آیا مهاجر و انصار باید این چنین باشند؟» بعد فرمود: «فردا پرچم را به دست مردی می‌دهم که همواره حمد خدا را می‌گوید، هرگز فرار نمی‌کند، خدا و رسولش او را دوست دارند و او نیز خدا و رسولش را دوست دارد.» مگر آن مرد امیرالمومنین علی بن ابیطالب نبود؟»
سالم گفت: «بله؛ همه می‌گویند.»
حضرت باقر (ع) فرمود: «ای سالم! اگر بگویی خداوند علی (ع) را دوست داشته، ولی نمی‌دانسته در آینده چه اعمالی از او صادر می‌شود که در این صورت کافر هستی؛ چون نسبت دادن جهل به خداوند کفر است و اگر بگویی او را دوست داشته و می‌دانسته چه می کند، پس از کدام کار او می‌توانی اشکال بگیری در حالی که خداوند او را با همان عملش دوست داشته؟»
سالم گفت: «دوباره استدلال خود را تکرار کنید.»
حضرت باقر دو مرتبه آن را بیان کرد.
سالم گفت: «هفتاد سال است که خدا را با گمراهی عبادت کرده‌ام.»(۶)
منابع:
۱.بیانات رهبری در دیدار جمع کثیری از بسیجیان کشور ۸۸.۰۸.۰۴
۲. به نقل از کتاب سوگنامه آل محمد صلی الله علیه و آله نوشته محمد محمدی اشتهاردی.
۳. به نقل از مرحوم شیخ کلینی از کتاب کافی
۴.وقایع الایام، شیخ عباس قمی.
۵. مجلسی، بحار الانوار، ج۴۶، ص۳۵۴.
۶.احنجاج طبرسی، ج ۲، ص ۶۴.