در روزها و ماه‌های گذشته، جهان به سمت نوع مواجهه‌ای تازه با دنیای پیرامون خود رفته است؛ مواجهه‌ای که شکل ارتباطات را در فضای غیرحقیقی و مجازی توسعه داده و به دلیل مخاطرات ناشی از ناامنی ارتباطات در فضای حقیقی و واقعی متاثر از شیوع ویروس کرونا، این جنس از ارتباطات را کاهش داده است.
پس از حضور سینما و اکران فیلم‌های سینمایی در فضای مجازی در بحبوحۀ شیوع کرونا و قرنطینۀ خانگی، این روزها خبر از نمایش تئاتر در فضای مجازی و اجرای آنلاین تئاتر، شیوه‌ای معقول در شرایط حاضر به نظر می‌رسد؛ شیوه‌ای که شاید اساسا با ماهیت تئاتر، این هنر نفس به نفس بیننده و بازیگر مطابقتی نداشته باشد اما با توجه به محوریت شیوع یک بیماری اپیدمیک و با توجه به تعطیلی چندماهه تئاتر و فعالان این عرصه، تنها گزینه ممکن به نظر می‌رسد.
تئاتر شاید شبیه‌ترین هنر نمایشی به ذات انسانی ارتباطات اجتماعی است و همان اندازه که نمی‌توان شکل ارتباطات ناب انسانی را به رابطه‌ای همیشگی و همراه با الویت در ارتباطات مجازی تقلیل داد اما در ماه‌های گذشته فناوری اطلاعات و اتباطات بسیار به کمک جبران ارتباطات صدمه دیدۀ انسانی و لزوم برقراری فاصله اجتماعی آمد؛ موضوعی که امروز هم می‌تواند بخشی از خلاهای تئاتر (این هنر نزدیک به ماهیت ارتباط انسانی) را تسکین بخشد و در این روزهای بیماری و بیکاری و توقف، روزنی از حرکت و جریان زندگی باشد.
البته که اجرای آنلاین تئاتر مخالفان سفت و سختی هم دارد که این شیوه را از مفهوم عاری کردن این هنر ریشه‌ای تصور می‌کنند اما برای دیگران این شیوه صرفا، ابزاری است که می‌تواند در این روزها از رکود و توقف جلوگیری کند.
مجوریم که از اشکال نوین تئاتر بهره بگیریم
اردشیر صالح‌پور (متولد۱۳۳۶) نویسنده، پژوهشگر، کارگردان و مدرس تئاتر در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا و در اشاره به نیاز امروز به رویکردهای نوینی مانند تئاتر آنلاین، گفت: ذات تئاتر مبتنی بر حضور و نفس زندۀ تماشاگر است که اصطلاحا گفته می شود که سینما یک نفس با تئاتر فاصله دارد و مرز سینما و تئاتر همین هم‌نفسی است. سینما هم هنر نمایشی است و اگرچه به مدد تکنولوژی و سلولوئید و فتوسلولوئید و امکانات نوری و سمعی و بصری، جلوه‌ای دیگر پیدا می‌کند اما در حوزه هنرهای نمایشی قرار می‌گیرد.
در حوزه سینما مشکل نمایش، حضور و روابط انسانی که امروز به دلیل شیوع که بیماری همه‌گیر شاهد آن هستیم، کمتر است، به این دلیل که سینما مبتنی بر تصویر و ارائه است؛ البته که سینما رفتن و دیدن فیلم در یک جمع، خودش آیینی دارد که حال و هوا و ارزش‌های خاصی را نمایندگی می‌کند. اگرچه بسیاری در این سال‌ها سینما را از طریق نمایش خانگی می‌دیدند؛ اما موهبت آیین سینما رفتن به منزله این که با هم فیلم ببینیم، زمانی سنتی بود که با ساندویچ و پپسی و تخمه ژاپنی همراه بود. پرواضح است که این کنار هم بودن و همه با هم فیلم دیدن، در مقایسه با تماشای انفرادی تفاوت زیادی دارد.وی افزود: در نتیجه این موضوع ارتباطات انسانی شاید امروز برای سینما کمتر مطرح است اما برای تئاتر که فی‌النفسه ذات ماهیت و هویت آن بر زنده بودن و اجرای زنده است، این ارتباطات انسانی قدری متناقض و جای مناقشه است. باید پذیرفت که ما در شرایطی قرار گرفته‌ایم که امکان حضور جمعی به دلیل رعایت سلامتی و پروتکل‌های بهداشتی وجود ندارد و این امر نباید باعث تعطیلی تئاتر گردد.
ضمن این که ژانری به نام نمایش رادیویی داریم که در حوزه تئاتر است. یادم هست که زیباترین داستان‌های نمایشی رادیویی را از طریق داستان شب می‌شنیدم و در حد لذتی که از تماشای یک تئاتر می‌بردم را از آن نمایش رادیویی می‌بردم. قبل از انقلاب برنامه‌ای رادیویی بود به اسم «چهارشنبه‌ها با تئاتر». در آن دوره امکان ضبط مغناطیسی وجود نداشت، بنابراین رپورترها یا گزارشگران با دوربین به یک استودیو می رفتند و یک تئاتر را زنده ضبط می کردند و پخش می‌کردند؛ مانند همین کاری که امروز ما با فوتبال انجام می‌دهیم.
این استاد دانشگاه ادامه داد: و این امر بعدها باعث شکل گیری یک ژانر و گونه‌ای به نام تله تئاتر شد که من بسیاری از آثار بزرگان تئاتر را از طریق همین «چهارشنبه‌ها با تئاتر» می دیدم. یادم هست که استاد جوانمرد صحبت می‌کرد و می‌گفت ما ۴ گروه بودیم که دائم تمرین می‌کردیم و این ۴ گروه، به شکل رپرتورار نمایشی مستمر کار می‌کردند به صورتی که نمایشی که پخش می‌شد، نمایش بعدی آماده می‌شد.
وی افزود: بنابراین ما در یک ماه ۴ تئاتر داشتیم که ادامه داشت و کارهای بسیار خوبی هم بودند و این هم تجربه‌ای است که ما در زمینه تئاتر ورای از حضور تماشاگر در سالن داریم. ضمن این که تله تئاتر را هم داریم که تئاتر تلویزیونی است؛ بنابراین تئاتر صرفا به صحنه خلاصه نمی‌شود همچنان که امروز هم تئاتر در حوزۀ پرفورمنس اشکال اجرایی، از شکل کلاسیک سالنی خودش خارج شده است و انواع متنوعی مانند تئاتر خیابانی، تئاتر گاراژ، تئاتر بلوار، تئاتر بام و تئاتر تاکسی دارد.
بنابراین تئاتر هم تنوع گونه‌های خودش را می‌پذیرد اما شکل ذاتی و ماهیتی آن لذت و آیینی است که اصل است و آن همانی است که برویم در یک سالن و یک نمایش را با هم‌نفسی ببینیم؛ اما این موضوع نافی این مسئله نیست که ما از گونه‌ها، شیوه‌ها و روش‌های دیگر بهره‌مند نشویم. امروز به دلایل عدیده که عمدتا سلامتی مردم است و این که جانشان در خطر است، ما مجبور هستیم که به سالن نرویم و نتوانیم به صورت جمعی تئاتر را ببینیم. در نتیجه اشکالی نیست که ما برای تداوم تئاتر با بهره‌گیری از روش‌های آنلاین، مجازی و.. بتوانیم تئاتر را داشته باشیم تا انشاالله شرایطی فراهم شود که بتوانیم در حالت عادی و در سلامت تئاتر ببینیم.
زنده ماندن تئاتر مهم‌تر از شکل اجرای آن است
صالح‌پور با تاکید بر اهمیت استمرار و توجه به حیات و زنده ماندن تئاتر در جامعه تصریح کرد: بر اساس آنچه بیان شد تئاتر آنلاین و اشکالی از این دست، وجهی ناگزیر برای جامعه است؛ نه تنها برای ایران که برای کل دنیا. ضمن این که باید بدانیم امروز بسیاری از تئاترهای دنیا که کار و زندگی‌شان تولید تئاتر حرفه ای است (برای ما تئاتر جزو نون شب و در سبد اقتصادی خانواده‌ها نیست) و جزو لیست روزانه زندگی است، هم تعطیل شده است و بهره‌گیری از نمایش آنلاین روش هایی است که باید اعمال کنیم و به کار ببندیم تا تئاتری‌ها و فعالان این عرصه بتوانند کار کنند.
وی افزود: اگر این کار را نکنیم قطعا تئاتر سرنوشتی جز تعطیلی ندارد؛ چطور یک کتاب را به خانه می‌بریم و تنها مطالعه می‌کنیم، امروز هم می‌توانیم یک فیلم یا تئاتر را به خانه ببریم و ببینیم؛ ضمن این که باز هم تاکید می‌کنم که اصل تئاتر به سالن رفتن و دیدن زندۀ نمایش و هم‌نفسی با بازیگر و تیم اجرایی است.
در نتیجه من اشکالی در این داستان نمی‌بینم و در این جا با توجه به شرایط، تناقض و تعارضی وجود ندارد و این شیوه(نمیاش آنلاین تئاتر)، شیوه‌ای قابل قبول در شرایط حال حاضر است که امیدواریم هرچه زودتر مرتفع گردد.
این استاد دانشگاه پیش‌بینی کرد: کرونا جهان را تغییر خواهد داد و سبک زندگی را عوض کرده و مناسبات جدیدی را ایجاد می‌کند؛ جهان به سمت تک‌روی و نوعی از جزیره‌های کوچک، کوچک پیش خواهد رفت. جهان ما زین پس جهان آنلاین خواهد بود و نباید به آن شک کرد؛ و شاید این تمرینی باشد برای دورانی که بخواهیم تئاتر آنلاین ببینیم.
حدود ۱۰ سال پیش نمایشی را از ساموئل بکت دیدم که همزمان در سه قاره، به صورت آنلاین و با مشارکت بازیگران اجرا می‌شد که نه تنها پخش آنلاین بود که مبتنی بر اجرای آنلاین بود و سه بازیگر داشت که یکی آمریکا بود، دیگری در اروپا و دیگری هم در استرالیا؛ و این ها همزمان باهم بازی می کردند. بر این اساس باید توجه داشت که تئاتر هم مانند سایر پدیده ها با تحولات سایبری و حوزه ارتباطات نوین، طبیعتا فرایندهای جدیدی را تجربه خواهد کرد.کرونا صرفا تغییرات محتوم را سرعت بخشیده است
صالح‌پور با اشاره به تغییرات ناگزیری که رشد و طبیعت زندگی آنان را ایجاد می‌کند، خاطرنشان کرد: این تغییرها طبیعی است، امروز وقتی می‌خواهید خرید کنید، طبعا از فضای آنلاین و مجازی استفاده می‌کنید و همین موبایلی که دست شماست، تمام مشکلات شما را حل می کند؛ بنابراین این پدیده ها تاحدی اجتناب ناپذیر است و بخشی هم ناگزیر هستیم.
وی اظهار داشت: البته که به شخصه فضای حقیقی را بیش از فضای مجازی دوست دارم ولی وقتی که در این فضای حقیقی مخاطره وجود دارد، طبیعی است که به سمت فضای آنلاین بروم. بنابراین فضای ایجاد شده مسکن یا تسکین یا رویه خوبی برای تدام حیات تئاتر است؛ البته که این شیوه هم مشکلات خودش را دارد و مطلوب و آرمانی نیست؛ اما من به عنوان عضوی از خانواده تئاتر ایران مخالفتی با این موضوع ندارم، همچنان که کلاس درس هم آنلاین شده است و تدریس آنلاین هم یک روش آموزشی است. فکر می‌کنم با این شواهد و قرائن جهان به این سمت حرکت خواهد کرد و سبک زندگی ما قطعا تغییر خواهد نمود و کرونا صرفا این داستان را تاحدودی سرعت بخشده است.
وقتی سینما آمد، بسیاری بر این تصور بودند که تئاتر خواهد مرد، چون سینما هنر نمایشی را ارتقا داد و مدرن کرد اما تئاتر به حیات خویش ادامه داد چرا که به همین هم‌نفسی و حضور زنده و ارتباط حضوری مبتنی بود و از بین نرفت؛ طبیعی است که همانطور که پدیده‌ها رشد می‌کنند، تغییر هم می‌کنند.
تئاتر مصداق برآیند دو آینه است
این کارگردان تئاتر در بخش دیگری از صحبت‌های خویش با اشاره به پیامدهای تغییرات در جامعه، بیان کرد: نسل جدید ماشین‌هایی که موتور ندارند و قابل شارژشدن هستند و تمام حرکاتشان مبتنی بر یک سیستم مانیتورینگ در جلوی راننده است، رانندگی، مکانیکی و بسیاری از مشاغل را حذف خواهند کرد؛ در نتیجه مناسبات جدید و هر پیشرفت علمی به تحولات اجتماعی منجر می‌شود و تحولات اجتماعی به تغییر سبک زندگی منجر خواهد شد و هرگونه سبک جدید زندگی، مناسبات نوین ابزار و شیوه‌های نوین را ایجاد خواهد کرد.
طبیعتا بدیهی است که در این زمینه‌ای که ما قرار گرفته‌ایم به کمک علم و تکنولوژی و ابزار جدید، تئاتر ما به فرآورده‌ها و افق‌ها و مدیوم‌هایی نوین خواهد رسید. چنانچه در سینما ترسیم و تصویر فضاهایی که در زندگی واقعی امکان وقوع ندارند، ممکن شده است و این همان سینمایی است که حسب پیشرفت علم و تکنولوژی پیشرفت کرده است. طبیعی است که تئاتر هم تغییر کند و به این سمت حرکت نماید.
وی افزود: ضمن این که تئاتر انسانی‌ترین هنرها است و به ذات انسان متکی ست؛ بنابراین می‌شود پیش‌بینی کرد که تئاتر هم در این روزگار به گونه‌های دیگری برسد اما اینها نافی نمونه اصلی تئاتر که در آن حضور انسان یا به قول شاملو آینه‌ای در برابر آینه‌ای برای ساختن ابدیت است، نیست. تئاتر مصداق برآیند دو آینه است؛ یک آینه تماشاگر و یک آینه بازیگر و این آینه در آینه ابدیت را می‌سازد.
بحث آنلاین شدن تئاتر یک تهدید نیست و فرصت تازه‌ای است که پیش آمده و طبیعی است که ما نمی‌توانیم جلوی رشد و حرکت زمان را بگیریم؛ طبیعی است که زمان خودش بر حسب نیازها، دریافت‌ها و شناخت‌ها به ما چیزهایی را خواهد گفت.
صالح‌پور در انتها تاکید کرد: آیا تئاتر امروز با تئاتر دوره قاجار یا پهلوی یکی است؟ پاسخ این است که خیر، بسیار تفاوت کرده است و دیگر چیزی به اسم تئاتر رئالیسم وجود ندارد . یادم هست که قبلا با ابزار و چوب و چسب و ... دکور را می‌ساختیم اما امروز با افکتی که روی پروژکتور می گذارید، به شما کاخی را میدهد که می‌توانید در آن بازی کنید؛ و دکور از شکل چوب، تخته و ... خارج شده است و این تحولی در طراحی صحنه تئاتر و حاصل تحولات حوزه سایبری و انقلاب است و مگر می‌شود انقلاب شود و یک پدیده مانند تئاتر بخواهد در شکل سنتی‌اش باقی بماند؛ ممکن است شکل سنتی را به عنوان آرشیو نگه داریم اما طبیعی است که جریان اصلی به روز خواهد شد.
وی گفت: دانشجویان جدید نگاهشان با نگاه کلاسیکی که ما تئاتر می‌خواندیم، بسیار متفاوت است و این تفاوت در نوع نگاهشان به قهرمانان و شخصیت‌ها برجسته است؛ این موضوع اجتناب ناپذیر است چرا که زمان، تحولات خودش را ایجاد، متجلی و متعین خواهد کرد.