کشورهای آسیای مرکزی شامل ترکمنستان، قرقیزستان، تاجیکستان، قزاقستان و ازبکستان است که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در دهه ۱۹۹۰ میلادی تشکیل شدند و اکنون با ۷۰ میلیون نفر جمعیت و اشتراکات متعدد دارای ظرفیت های مناسبی برای ارتباطات فرهنگی و اقتصادی با ایران هستند.
محصور بودن این کشورها در خشکی آنها را نیازمند راه‌های ارتباطی ایمن برای تبادلات تجاری با سایر کشورها در شرق و غرب منطقه کرده است و ایران در کریدورهای ارتباطی آسیای مرکزی یکی از کشورهای مهم و اصلی است.
از سوی دیگر 'ترانزیت' به عنوان یک صنعت نه تنها موجب توسعه زیرساخت‌ها، اشتغالزایی و توسعه محدوده جغرافیایی مرتبط با این صنعت در داخل کشور می‌شود بلکه بر سایر نقاط پیرامونی کشور از جمله مبدا و مقصد ترانزیت کالا نیز تأثیرگذار بوده و رونق و توسعه اقتصادی را به همراه دارد. همچنین به واسطه توسعه اقتصادی ناشی از ترانزیت وضعیت توسعه نیافتگی، فقر و بیکاری منطقه‌ای بهبود یافته و مشکلات امنیتی ناشی از این کاستی‌ها رفع می‌شود.
به اعتقاد کارشناسان، ایران و بویژه خراسان رضوی به خاطر موقعیت جغرافیایی و برخورداری از زیرساخت‌های مناسب ریلی و جاده‌ای شاهراه ترانزیت در منطقه غرب آسیا و به خصوص آسیای مرکزی است.
جمهوری ترکمنستان حدود هزار و ۲۰۰ کیلیومتر مرز مشترک در شمال شرق ایران دارد و تبادلات جاده‌ای و ریلی پنج کشور آسیای مرکزی از طریق مرز ایران با ترکمنستان انجام می‌شود که با اعمال سیاست‌های خاص از سوی این همسایه مشکلاتی برای ناوگان حمل و نقل جاده‌ای ایران ایجاد شده است.
سابقه مشکلات ترانزیتی در مرز ترکمنستان
خراسان رضوی از شمال و شمال شرق ۵۳۱ کیلومتر مرز مشترک با جمهوری ترکمنستان دارد. پنج واحد گمرکی این استان در لطف آباد، سرخس، باجگیران، دوغارون، مشهد و دو بازارچه مرزی آن در تایباد در مرز افغانستان و باجگیران در مرز ترکمنستان فعالند، طی سالهای گذشته تردد در مرز دوغارون با مشکلات کمتری همراه بوده است اما پایانه های مرزی سرخس و لطف آباد در مرز ترکمنستان با بیشترین چالش‌ها بواسطه تصمیم های دولت همسایه مواجه شده است که نمونه ای از آن ذکر می شود.
۲۱ خرداد ۱۳۹۸ معاون حمل و نقل اداره کل راهداری و حمل و نقل جاده‌ای خراسان رضوی در تشریح وضعیت پایانه های مرزی استان با کشور ترکمنستان به خبرنگار ایرنا گفت: اعمال محدودیت های جدید در مرز سرخس توسط ترکمنستان و تعیین سقف ۱۰ دستگاه کامیون برای ورود به این کشور مشکلاتی برای رانندگان ایرانی ایجاد کرده است.
جواد وحدتی فرد افزود: دولت ترکمنستان از مرداد ماه پارسال (۱۳۹۷) تردد کامیون‌ها از مرز خود را به ورود ۳۰ و خروج ۳۰ دستگاه کامیون محدود کرد که این امر موجب کاهش ۵۰ درصدی ترانزیت کالا از طریق مرز جاده‌ای سرخس طی سال گذشته نسبت به سال ۹۶ شد.
وی ادامه داد: در ادامه این محدودیت‌ها، اکنون دولت ترکمنستان سهمیه خروج ۳۰ دستگاه کامیون از مرز خود به ایران را به ۱۰ دستگاه برای کامیونهای ترکمنستانی، ۱۰ دستگاه برای ناوگان ایرانی و ۱۰ دستگاه برای سایر ملیت‌ها تغییر داد که این تصمیم موجب افزایش مدت اقامت رانندگان ایرانی در مرز ترکمنستان تا چهار شب شده است.
معاون حمل و نقل اداره کل راهداری و حمل و نقل جاده‌ای خراسان رضوی گفت: با توجه به اهمیت پایانه مرزی سرخس برای کشورهای آسیای مرکزی و ویژگی منحصر به فرد این پایانه به خاطر دسترسی به ریل، پیگیری رفع محدودیت‌های ایجاد شده برای این پایانه مرزی از سوی مراجع دیپلماتیک در دستور کار قرار گرفته است.
بر اساس اعلام راهداری خراسان رضوی در سال ۱۳۹۷، ۳۹ هزار و ۴۲۳ دستگاه کامیون حامل کالای ترانزیت ورودی از کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان وارد خراسان رضوی شدند که نسبت به سال قبل از آن چهار درصد کاهش داشت.
مطابق این آمار در این مدت (سال ۱۳۹۷) ۷۴ هزار و ۴۹۹ دستگاه کامیون نیز از طریق پایانه‌های مرزی سرخس، لطف آباد و باجگیران در مرز ترکمنستان و پایانه دوغارون در مرز افغانستان کالاهای ترانزیتی را از طریق خراسان رضوی به مقصد کشورهای همسایه حمل کردند که در مقایسه با سال قبل از آن ترانزیت خروجی از استان ۲۷ درصد کاهش داشت.
کرونا چالش صنعت ترانزیت کشور
روند کجدارومریز و همراه با مسامحه ترانزیت با ترکمنستان تا پایان سال ۱۳۹۸ ادامه یافت تا اینکه بروز شیوع جهانی ویروس کرونا منجر به انسداد مرز زمینی و ریلی استان در سرخس و دو مرز زمینی در لطف آباد و باجگیران شد و مصائب بسیار برای شرکتهای حمل و نقل بین‌المللی و تجار بوجود آورد.
رییس کمیته ترانزیت انجمن صنفی شرکتهای حمل و نقل بین‌المللی خراسان رضوی گفت: شیوع ویروس کرونا به عنوان پدیده شوم و فراگیر قرن حاضر پس از ۲ مانع فضای نامساعد کسب و کار در بخش ترانزیت و تحریم‌های ظالمانه علیه کشور به عنوان سومین چالش بزرگ فضای کسب و کار در حوزه ترانزیت مطرح است.
دین محمد فیض محمدی افزود: همه گیری ویروس کرونا بیشترین آسیب را به بخش زنجیره تأمین کالا زده است لذا نقش حمل و نقل در تأمین کالاهای اساسی و ارزاق عمومی، داروهای مورد نیاز، واردات کالاهای تولیدی، بخش های کشاورزی و معادن و صنایع کشور غیرقابل انکار است.
وی ادامه داد: مشاغل و اصنافی که در حیطه خدمات قرار دارند در این بحران آسیب بیشتری دیده‌اند، حوزه حمل و نقل بین‌المللی و ترانزیت نیز در این گروه صنفی قرار داشته بنابراین اقتضا می‌کند با توجه به شرایط سخت حاکم، این بخش از حمایت همه جانبه برخوردار گردد و در این شرایط بیش از پیش نیازمند همدلی و همگامی حاکمیت با بخش خصوصی و مردم هستیم، در غیر این صورت باید شاهد از دست دادن فرصت‌ها و رویارویی با مشکلات بیشتری باشیم.
رییس کمیته ترانزیت انجمن صنفی شرکتهای حمل و نقل بین‌المللی خراسان رضوی گفت: گرچه قبل از وقوع بحران کنونی کرونا، حوزه ترانزیت و صنعت حمل و نقل با افت و ریزش مرتب سالیانه روبرو بود ولی با بسته شدن بیشتر مرزهای بین‌المللی از سوی کشورهای همسایه و عدم انجام عملیات حمل و نقل، آسیب جدی به فعالان این حوزه وارد شده است و تداوم و ماندگاری وضعیت کنونی، این بخش را با ورشکستگی مواجه خواهد ساخت.
وی افزود: حال بعد از گذشت چند ماه و باز شدن برخی مرزها هنوز صدها کامیون در صف انتظار خروج از مرز و تخلیه کالا هستند و این موضوع موجب اختلاف بسیار بین رانندگان، صاحبان کالا و شرکتهای حمل و نقل و افزایش بدهی به خطوط کشتیرانی شده و اتکا به قاعده "فورس ماژور" هم در این گیر و دار موثر واقع نشده است.
بر اساس اعلام کارشناسان و اتحادیه های حمل و نقلی و ترانزیتی ، بروز برخی سختگیریها در گذشته و عدم پذیرش و ورود کامیون در مرزهای ترکمنستان، فعالیت های حمل و نقل و تجاری بین ایران و آسیای مرکزی را مختل کرده بود لذا این فعالان اقتصادی به دنبال ایجاد راهگذر (کریدور) هایی برای تداوم فعالیت تجاری خود منهای ترکمنستان هستند، کشوری که طی سالهای اخیر به دورازه آسیای مرکزی معروف شده است.
راهگذر کتای
در این راستا راهگذر (کریدور) کتای با همکاری کشورهای قرقیزستان، تاجیکستان، افغانستان و ایران به عنوان مسیر کوتاه و جایگزین برای ارسال کالا از بنادر جنوبی ایران به کشورهای آسیای مرکزی راه‌اندازی شد و بر اساس اعلام وزارت راه و شهرسازی توافقات فنی آن طی هفته جاری و هفته گذشته بین مقامات حمل و نقل کشورهای یاد شده تکمیل و پیگیری شد.
به گزارش روز یکشنبه (پنجم مرداد ماه) گمرک ایران ، مدیرکل ترانزیت گمرک ایران اعلام کرد: برای نخستین بار دو کامیون از مبدا گمرک شهید رجایی (بندرعباس) در کریدور کتای به مقصد قرقیزستان از مسیر افغانستان - تاجیکستان عازم شد.
مصطفی آیتی گفت: کریدور کتای (KTAI) از کشورهای قرقیزستان، تاجیکستان، افغانستان و ایران تشکیل و به عنوان مسیر کوتاه و جایگزین برای ارسال کالا از بنادر جنوبی ایران به کشورهای آسیای میانه راه‌اندازی شده است.
وی افزود: این کریدور، به منظور توسعه کریدورهای ترانزیتی و کاهش مسیر و هزینه ترانزیت کالا به مقصد کشورهای آسیای میانه، فعال کردن آن از مسیر افغانستان و با استفاده از "کارنه تیر"، در دستور کار با همکاری سازمان اکو، ایرو و اتاق بازرگانی قرار گرفت.
مدیرکل ترانزیت گمرک ایران ادامه داد: این کریدور با توجه به اهمیت مسیر افغانستان در کریدورهای منتهی به آسیای میانه، در نیمه دوم سال ۹۸ طی دو مرحله از مسیر هند - چابها ر- افغانستان و مسیر بندرعباس- افغانستان- تاجیکستان با استفاده از سند "کارنه تیر" به صورت آزمایشی افتتاح و به دلیل شناخت و مزایای آن برای شرکت های حمل و نقل، برای اولین بار دو دستگاه کامیون که از مبدا بندرعباس بارگیری شده بود با خروج از گمرک دوغارون با عبور از افغانستان و تاجیکستان به مقصد قرقیزستان ادامه مسیر دادند.
وی گفت: توسعه ترانزیت، ضمن ایجاد درآمد و افزایش اشتغال منجر به گسترش مناسبات منطقه ای خواهد شد، کنوانسیون گمرکی "کارنه تیر" مربوط به تضمین ترانزیت کالا بوده که ۷۶ کشور از جمله کشورهای بزرگ دنیا، چین و اتحادیه اروپا عضو آن و تسهیل کننده عبور کالا در کشورهای مسیر هستند.
آیتی افزود: توقف پذیرش کامیون‌ها در مرزهای ترکمنستان، فعالیت‌های حمل ونقل را بین ایران و آسیای میانه مختل کرده بود که با راه‌اندازی این کریدور بار دیگر فعالیت تجاری به این منطقه از مسیر جاده باز می‌گردد.
در پی توافقات صورت گرفته رییس اداره ترانزیت راهداری و حمل و نقل جاده‌ای خراسان رضوی نیز به خبرنگار ایرنا گفت: دو کامیون که از مبدا گمرک شهید رجایی بندرعباس به مقصد قرقیزستان از مسیر افغانستان و تاجیکستان در قالب این راهگذر بارگیری شده بودند روز دوشنبه ششم مرداد ماه پس از ورود به پایانه مرزی دوغارون در شهرستان تایباد و انجام تشریفات وارد افغانستان شدند.
حمید محمدی فاز افزود: چهارم آذر ماه سال۹۸ نمایندگان کشورهای عضو راهگذر کتای شامل ایران، افغانستان، تاجیکستان و قرقیزستان به میزبانی سازمان راهداری و حمل و نقل جاده‌ای کشور و با حضور نمایندگان گمرک ایران، سازمان اکو، سازمان ایرو و اتاق بازرگانی در تهران نشستی برگزار نمودند و تردد ۲ کامیون در مسیر کتای از نتایج این نشست بود.
وی ادامه داد: با عنایت به لزوم توسعه مسیرهای ترانزیتی و صادراتی متعدد و جایگزین به آسیای مرکزی، فعال نمودن راهگذر کتای در دستور کار سازمان راهداری و حمل و نقل جاده‌ای قرار گرفته است.
تولد مسیر ترانزیتی جدید چابهار - دوغارون
فارغ از مسیرهای رسمی که مورد حمایت جدی دولت‌های منطقه قرار دارد مسیرهای دیگری بواسطه توسعه محور تجاری شرق بویژه بندر چابهار توجه تجار بین‌المللی بویژه شرکتهای حمل و نقل و بازرگانان افغانستانی و هندی را به خود جلب کرده است، مهمترین این راهگذرهای ترانزیتی مسیر جاده ای چابهار- دوغارون است.
رییس اداره ترانزیت راهداری و حمل و نقل جاده‌ای خراسان رضوی در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: با افزایش چشمگیر حمل کالای ترانزیتی از طریق جاده از بندر چابهار سیستان و بلوچستان به مرز دوغارون در خراسان رضوی در عمل مسیر ترانزیتی جدیدی به زیرمجموعه محور شرق کشور افزوده شده است.
حمید محمدی فاز افزود: در حالی که طی سال ۹۸ فقط ۱۱ دستگاه کامیون از بندر چابهار بار ترانزیتی به مرز دوغارون منتقل کرده بودند طی چهار ماه نخست امسال ۱۶۲ دستگاه کامیون در این مسیر ترانزیت کالا انجام دادند.
وی ادامه داد: هرچند بیشترین حمل کالای ترانزیت در مسیر بندر چابهار به افغانستان به دلیل کوتاهی مسیر از مرز میلک انجام می‌شود اما این آمار نشان دهنده رونق چشمگیر ترانزیت و توسعه محور تجاری شرق در خراسان رضوی است.
رییس اداره ترانزیت راهداری و حمل و نقل جاده‌ای خراسان رضوی گفت: بر اساس آمار تردد کامیونهای ترانزیتی در اداره کل راهداری و حمل و نقل جاده‌ای خراسان رضوی، کشورهای مختلف تمایل به انتقال کالای خود در مسیر چابهار- هرات داشته‌اند که در میان آنها نام کشور هند نیز به چشم می‌خورد.
وی افزود: هم اکنون برخی تجار در آسیای مرکزی با استفاده از مسیر جاده‌ای چابهار - دوغارون - هرات - قندهار - کابل- مزارشریف ، کالاهای تجاری خود را به بندر حیرتان ازبکستان و بندر شیرخان تاجیکستان منتقل می‌کنند و در عمل در حال آزمایش مسیر جدید هستند.
پایانه مرزی دوغارون در ۱۸ کیلومتری تایباد قرار دارد.
شهرستان ۱۲۰ هزار نفری تایباد نیز در ۲۲۵ کیلومتری جنوب شرقی مشهد واقع است.