تکوین و رشد انسان از نظر فیزیولوژیک به مادر وابسته است زیرا این مقوله جلوه ای از زیبـایی و تجربـه ای سرشار از شگفتی ها محسوب می شود. امروزه فواید تغذیه نوزاد با شیر مادر به درستی شناخته شده اسـت و ایـن مهم در طول سال هـای گذشـته از مهـم‌تـرین توصـیه هـای سـازمان جهـانی بهداشـت و یونیسـف به شمار می رود به طوری که بر تغذیه با شیر مادر را در ساعت نخستین پس از زایمان و تا حداقل ۶ ماه پس از زایمان تأکید مـی کننـد. ایـن امـر از آن روسـت کـه متخصصان حوزه بهداشـت و سـلامت شیر مادر را بهترین انتخاب برای تغذیه شیرخواران مـی داننـد. امروزه، کوتاه شدن طول مدت تغذیه شیرخوار بـا شـیر مـادر بـه ویژه در کشورهای در حال توسعه یک مشـکل جـدی محسـوب می شود زیرا سالیانه بیش از یک میلیون کودک زیـر ۱۲ ماه به علت عدم استفاده از شیر مادر تلـف مـی شـوند. متأسـفانه در سراسر دنیا تنها ۳۶ درصد شیرخواران به طور انحصـاری از شـیر مادر تغذیه می کنند که در ایران نیز این میزان ۲۳.۱ درصد است. کاهش در میزان و طول مدت تغذیه انحصاری با شیر مـادر کـه هم اکنون در کشـورهای رو بـه رشد بـه صـورت یـک مسـاله بهداشتی درآمده می تواند به افزایش دو تا سه برابـر در میزان سوء تغذیه، عفونت و مـرگ و میـر شـیرخواران منجر شود.(۱)
اهمیت شیر مادر از نگاه جامعه بین المللی
به منظور توجه دادن به جامعه بشری، سازمان بهداشت جهانی و یونیسف ۱۰ تا ۱۶ مرداد را همه ساله هفته جهانی شیر مادر نام گذاری کرده است. هدف از این نامگذاری ترویج و توسعه تغذیه انحصاری نوزادان با شیر مادر به شمار می رود. به این ترتیب از نظر سلامتی و کمال، رشد جسمانی برای کودکان تغذیه با شیر مادر بسیار دارای اهمیت است و به همین دلیل نیز می توان این نوع تغذیه را برای انسان تا زیر ۲ سال به عنوان یک حق بشری قلمداد کرد.
باید اذعان داشت اگرچه جامعه بین المللی، دولت ها و نهادهای حقوق بشری همواره بر اهمیت تغذیه با شیر مادر تاکید دارند و آن را صرف نظر از سلامتی کودک برای تندرستی مادر نیز موثر می دانند و اساسا به پشتوانه همین امر همگان از آن به عنوان یک حق یاد می کنند. با وجود این تغذیه با شیر مادر چه به عنوان حق کودک یا حق مادر در هیچ سند حقوقی الزام آوری به صراحت به رسمیت شناخته نشده است.(۲)
تبیین مبنایی حق تغذیه کودک با شیر مادر
همان طور که اشاره شد از تغذیه با شیر مادر برای کودک تا زیر ۲ سال می توان به عنوان یک حق بشری یاد کرد. کودکانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند، دارای ضریب هوشی بالاتر، تکلم روان‌تر، ارتباط عاطفی قوی‌تر با مادر و تربیت‌پذیری بهتر هستند و بیماری‌های اسهالی، عفونت‌های تنفسی، عفونت ادراری، آلرژی و آسم، پوسیدگی دندان، سوءتغذیه و چاقی، بیماری‌های بدخیم و سرطان کمتر دیده می‌شود. ترکیب شیر مادرانی که نوزاد نارس دارند با بقیه مادران متفاوت است. بهترین تغذیه برای نوزادان نارس، شیر مادر خودشان است که باعث تقویت سیستم ایمنی بدن آنها می‌شود و این نوزادان زودتر از بیمارستان مرخص می‌شوند و در سنین بزرگسالی نیز از ضریب هوشی بالاتری برخوردار خواهند شد. (۳) تغذیه با شیر مادر یک غذای طبیعی و تجدیدپذیر است که بدون آلودگی، بسته‌بندی و مواد زاید تولید می‌شود. ترکیب شیر مادر بر حسب سن شیرخوار و تغییر نیازهای او حتی در هر وعده تغییر می‌کند. در هنگام بیماری مادر، ترکیب شیر تغییر کرده و به دفاع کودک علیه بیماری‌ها کمک می‌کند. در مادرانی که شیرخوارشان را با شیر خود تغذیه می‌کنند، سرطان‌های سینه، تخمدان، دهانه رحم و نیز پوکی استخوان، سنگ کیسه صفرا، دیابت و بیماری‌های قلبی و عروقی کمتر است.
مزایای اقتصادی و اجتماعی شیر مادر
هزینه خرید شیر خشک برای شیرخواران محروم از شیر مادر چندین برابر میزان هزینه‌ای است که مادر برای تغذیه صحیح خود و شیردهی موفق نیاز دارد. کودکانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند به دلیل کمتر بیمار شدن، هزینه درمان کمتری نیز به خانواده تحمیل می‌کنند. در بیمارستان‌هایی که از شیوه مراقبت هم‌اتاقی مادر و نوزاد استفاده می‌شود، میزان بروز عفونت و همه‌گیر شدن آن بین نوزادان به مراتب کمتر است و طبق محاسبات دقیق، هزینه بیمارستان‌ها و نیروی انسانی مورد نیاز نیز کاهش می‌یابد. تغذیه شیرخوار با شیر مادر افزون بر کمک به رشد و تکامل مناسب نسل آینده، از خروج مقادیر هنگفتی ارز به خارج از کشور برای ورود شیر خشک نیز جلوگیری می‌کند و از این طریق باعث توسعه اقتصادی کشور می‌شود. (۴) مطالعات متعددی در سراسر جهان نشان داده که ویروس‌های معده، اسهال، بیماری‌های دستگاه تنفسی تحتانی، عفونت‌های گوش و مننژیت در نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند کمتر رخ می‌دهد و زمانی هم که به وجود می‌آید، خفیف است و تغذیۀ نوزاد فقط با شیر مادر یعنی بدون غذای جامد، شیر خشک یا آب به مدت حداقل ۶ ماه بیشترین محافظت را از کودک به عمل می‌آورد. یک پژوهش وسیع دیگر نیز نشان داده که خطر مرگ در میان کودکانی که تا یک‌سالگی با شیر مادر تغذیه می‌شوند، کمتر از کودکانی است که با شیر مادر تغذیه نمی‌شوند.
عامل اصلی ایمنی شیر مادر، ماده‌ای به نام ایمونوگلوبولین ترشحی A است که به مقدار زیاد در آغوز یا همان نخستین شیر مادر در ۴۸ ساعت اول بعد از زایمان وجود دارد و در غلظت‌های پایین‌تر نیز در شیر اصلی مادر به‌طور مرتب موجود است. این ماده با تشکیل یک لایۀ محافظ روی غشاهای مخاطی در روده، بینی و گلوی کودک از او در مقابل میکروب‌های مهاجم محافظت می‌کند. شیر مادر به‌طور خاص برای کودکان تولید می‌شود و بدن در پاسخ به عوامل بیماری‌زای موجود در بدن وی مثل ویروس‌ها و باکتری‌ها، یک ایمونوگلوبولین ترشحی A می‌سازد که ویژه مقابله با آن عوامل بیماری‌زاست و همان را به نوزاد انتقال می‌دهد، بدین ترتیب که مادر در معرض چه عوامل بیماری‌زایی قرار دارد، شیر مادر محافظت لازم را برای کودکان فراهم می‌کند. همچنین محافظتی که تغذیه با شیر مادر از کودک در برابر بیماری‌ها به عمل می‌آورد، تا مدت‌ها بعد از پایان شیردهی دوام می‌آورد. محققان همچنین تغذیه با شیر مادر را با رشد شناختی کودک ارتباط داده‌اند. در پژوهشی که هزاران نوزاد را از بدو تولد تا ۶ و نیم سالگی دنبال کرد، با گرفتن آزمون‌های هوش به این نتیجه رسیدند که تغذیه طولانی‌مدت و فقط با شیر مادر، رشد شناختی کودک را به میزان قابل توجهی بهبود می‌دهد. نوزادان نارس با وزن تولد بسیار پایین که از مدت کوتاهی پس از تولد با شیر مادر تغذیه شدند، در مقایسه با نوزادان زودرسی که شیر مادر دریافت نکردهاند، در ۱۸ ماهگی میزان رشد ذهنی بالاتری داشتند.(۵)
حمایت از مادران در دوران شیردهی
اعضای خانواده می‌توانند مادر را در انجام کارها و مراقبت از کودکان دیگر کمک کنند و در تشویق مادر به شیردهی نقش مهمی داشته باشند. همه اقشار جامعه از جمله خانواده، همسر، دوستان، کارکنان بهداشتی درمانی، مدیران و قانون‌گذاران در حمایت از مادران شیرده نقش دارند. در جامعه می‌توان با ایجاد فضاهای حمایتی نظیر اتاق تغذیه با شیر مادر در اماکن عمومی از مادران شیرده حمایت کرد تا بتوانند با آرامش در هر زمانی و در هر جایی به کودک خود شیر دهند. با انجام شیردهی سلامت مادر، کودک و خانواده تامین می‌شود و در نهایت فواید آن به جامعه، سیستم سلامت و بیمه‌ها منتقل خواهد شد.
پی نوشت:
۱. راسخ، محمد، مقالاتی در فلسفه حق و فلسفه ارزش، تهران: انتشارات طرح نو
۲. فیض، جواد، تغذیه کودک من، تهران: انتشارات امیرکبیر
۳. قائمی، علی، نقش مادر در تربیت، مشهد: هاتف
۴. ابدی، سعیدرضا و ادریسیان، مطالعه تطبیقی در ساختار و نظام دادرسی کار ایران و برخی کشورهای اروپایی، تهران، ش۲
۵. قاری، سیدفاطمی، سیدمحمد، مبانی توجیهی- اخلاقی حقوق بشر معاصر، مجله تحقیقات حقوقی، ش۳۵