در حالی که طبق قانون حفر و فعالیت چاه غیرمجاز به دلیل کاستن از حجم سفره‌های زیرزمینی آب، جرم محسوب می‌شود و متخلفان را با برخورد قضایی روبرو می‌کند اما در عمل فعالیت هزاران حلقه چاه آب غیرمجاز که در بخش‌های کشاورزی، صنعت و حتی شرب مشغول مکیدن آب از سفره‌های زیرزمینی هستند دیگر رمقی برای منابع آب سفره های زیززمینی باقی نگذاشته‌اند.
مساله آب در چند دهه اخیر به سبب ضرورت و اهمیت استفاده آن در بخش‌های کشاورزی و صنعتی به یکی از مقوله‌های مهم تبدیل شده و به همین دلیل حفاظت از این سرمایه گرمانبها به دلیل اینکه بخش‌های زیادی از آن دیگر تجدید پذیر نیست، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
یکی از استان‌های کشور که در آن بحث آب و برداشت مجاز و غیرمجاز آب از اهمیت ویژه‌ای دارد، آذربایجان‌غربی است که خشک شدن دریاچه ارومیه و تلاش‌های بخش دولتی و خصوصی برای احیای این دریاچه بر اهمیت موضوع آب و تنش‌های حاصل از آن در این استان افزوده است.
آبیاری بیش از ۱۱۳ هزار هکتار از مزارع آذربایجان‌غربی با آب سدها و آبیاری باغات و دشت‌های وسیع این استان با استفاده از رودخانه‌ها و چشمه‌های پرآب، نشان می‌دهد که اختصاص آب برای این بخش تا حدودی تامین شده اما با این وجود باز هم ۵۴ هزار حلقه چاه غیرمجاز با حجم برداشت سالانه بیش از یک میلیارد مترمکعب آب در این استان وجود دارد.
تولید سالانه بیش از ۸ میلیارد مترمکعب آب در آذربایجان‌غربی
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌غربی گفت: متوسط بارش‌های سالانه استان در حدود ۳۵۹ میلی‌متر است و با توجه به مساحت ۳۷ هزار کیلومتر مربعی آذربایجان‌غربی حجم آب‌های سطحی، ورودی و تجدیدپذیر منابع زیرزمینی استان در مجموع هشت میلیارد و ۳۳۸ میلیون متر مکعب برآورد می‌شود.
اتابک جعفری اظهار داشت: از مجموع حجم آب‌های استان، چهار میلیارد و ۷۴۶ میلیون متر مکعب منابع آبی سطحی تولیدی (حاصل از بارش‌ها)، یک میلیارد و ۷۲۶ میلیون مترمکعب حجم آب‌های ورودی (بارش‌های خارج از استان) و یک میلیارد و ۸۶۵ میلیون متر مکعب حجم آب تجدیدپذیر منابع زیرزمینی استان است.
آذربایجان‌غربی دارای ۲۳ محدوده مطالعاتی، ۲۸ دشت و ۳۵ آبخوان که از این تعداد به دلیل افت تراز سطح آب در طی سال‌های متوالی ۲۷ آبخوان ممنوعه است
وی اضافه کرد: آذربایجان‌غربی دارای ۲۳ محدوده مطالعاتی، ۲۸ دشت و ۳۵ آبخوان که از این تعداد به دلیل افت تراز سطح آب در طی سال‌های متوالی ۲۷ آبخوان استان (دارای بیلان آب منفی) ممنوعه اعلام شده است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌غربی گفت: متوسط افت در آبخوان‌های استان از ابتدای مطالعه تا انتهای سال آبی ۱۳۹۷- ۱۳۹۸ در مجموع ۳.۶۵ متر بوده و میانگین سالانه افت در این آبخوان‌ها یک دهم متر بوده است.
برداشت سالانه ۲.۹ میلیارد مترمکعب آب از چاه‌های مجاز و غیرمجاز
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌غربی گفت: سالانه بیش از ۲.۹ میلیارد متر مکعب آب از چاه‌های مجاز و غیرمجاز استان برداشت می‌شود که از این مقدار یک میلیارد و ۹۴۱ میلیون متر مکعب از چاه‌های مجاز و یک میلیارد و ۲۶ میلیون متر مکعب آب توسط چاه‌های غیرمجاز است.
۳۷ هزار و ۲۳۹ حلقه چاه در آذربایجان‌غربی برای بخش‌های کشاورزی، شرب و صنعت مجوز برداشت آب دارند و ۵۴ هزار ۱۷۷ چاه نیز فاقد پروانه (غیرمجاز) شناسایی شدند
اتابک جعفری اظهار داشت: در آذربایجان‌غربی ۳۷ هزار و ۲۳۹ حلقه چاه برای بخش‌های کشاورزی، شرب و صنعت مجوز برداشت آب دارند و ۵۴ هزار ۱۷۷ چاه فاقد پروانه (غیرمجاز) هستند که شناسایی شده‌اند.
وی اضافه کرد: در بخش چاه‌های دارای پروانه بهره‌برداری، ۳۳ هزار و ۵۳۹ حلقه چاه به منظور فعالیت کشاورزی پروانه بهره‌برداری دارند و در مجموع سالانه یک میلیارد و ۶۳۳ میلیون متر مکعب آب توسط این چاهها برداشت می‌شود و ۲ هزار و ۶۳۳ حلقه چاه با برداشت سالانه ۵۸ میلیون و ۳۹۰ هزار متر مکعب در بخش صنعت و خدمات فعالیت دارند.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌غربی گفت: همچنین در بخش شرب و بهداشت، یک‌هزار و ۳۷ حلقه چاه دارای پروانه بهره‌برداری هستند که سالانه در مجموع ۲۴۹ میلیون و ۵۹۶ هزار مترمکعب آب از آنها برداشت می‌شود.
وی در خصوص نصب ابزار اندازه‌گیری میزان برداشت آب در چاه‌های مجاز آذربایجان‌غربی نیز افزود: هم‌اکنون هشت هزار و ۴۱ حلقه چاه استان به ابزار اندازه‌گیری آب تجهیز شده است که از این تعداد چهار هزار و ۸۰۲ حلقه دارای کنتور هوشمند آب و برق، ۲ هزار و ۹۲۹ حلقه دارای کنتور حجمی مکانیکی و ۳۱۰ حلقه دارای کنتور حجمی هوشمند هستند.
جعفری، با تقسیم‌بندی چاه‌های غیر مجاز به ۲ بخش قبل از سال ۱۳۸۵ و بعد از ۱۳۸۵ افزود: چاه‌های غیرمجازی که قبل از سال ۱۳۸۵ حفر شده باشند مشمول قانون تکلیف و مابقی چاه‌های غیرمجاز که بعد از سال ۱۳۸۵ حفر شده باشند غیرمشمول این قانون هستند.
وی اضافه کرد: هم اکنون ۱۸ هزار و ۲۴۳ حلقه چاه غیرمجاز قبل از سال ۱۳۸۵ شناسایی شده که سالانه ۴۸۹ میلیون مترمکعب آب برداشت می‌کنند و ۳۵ هزار و ۹۳۴ چاه غیرمجاز بعد از سال ۱۳۸۵ شناسایی شده که ۵۳۷ میلیون مترمکعب آب در سال برداشت می‌کنند.
آبیاری مزارع آذربایجان‌غربی با آب سدها
معاون طرح و توسعه شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌غربی نیز در این خصوص گفت: علاوه بر چاه‌های مجاز آبیاری بخش کشاورزی هم‌اکنون آب مورد نیاز ۱۱۳ هزار و ۱۰۶ هکتار از مزارع استان در قالب شبکه آبیاری و زهکشی استان از سدها تامین می‌شود.
حسین علی‌بیگی اظهار داشت: از مجموع اراضی آبی استان که در قالب شبکه آبیاری سدها قرار دارند، ۸۶ هزار و ۱۵۵ هکتار در حوزه دریاچه ارومیه واقع شده که از این مقدار ۴۵ هزار و ۸۳۶ هکتار دارای شبکه آبیاری مدرن و ۴۰ هزار و ۳۱۹ هکتار نیز نیمه‌مدرن هستند.
وی با اشاره به اینکه در بین سدهای استان سد مخزنی شهیدکاظمی بوکان بیشترین زمین زراعی را تحت پوشش دارد، گفت: این سد مخزنی در شبکه آبیاری "زرینه‌رود"، ۴۹ هزار و ۵۳۱ هکتار و در شبکه آبیاری "شاهین‌دژ" سه هزار و ۳۱۴ هکتار زمین زراعی را تحت پوشش دارد.
علی‌بیگی افزود: سد مهاباد با ۱۲ هزار و ۲۶۸ هکتار، سد ماکو با ۹ هزار و ۸۹۲ هکتار، سد شهرچایی ارومیه با ۶ هزار و ۵۰۰ هکتار و سد حسنلو نقده با پنج هزار و ۳۰۰ هکتار به ترتیب بیشترین زمین زراعی را تحت پوشش شبکه آبیاری آذربایجان‌غربی قرار داده‌اند.
وی اضافه کرد: طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده امسال در مجموع ۲ میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعب آب از سدهای آذربایجان‌غربی رهاسازی می‌شود که سهم دریاچه ارومیه یک میلیارد و ۴۲۵ میلیون متر مکعب و سهم بخش کشاورزی استان نیز از این مقدار در حدود ۷۰۰ میلیون متر مکعب است.
مزارع با چهار نوبت آب سد سیراب نمی‌شود
در حالی که شرکت آب منطقه‌ای با شبکه‌های آبیاری سعی می‌کند آب مورد نیاز کشاورزان را سر زمین زراعی و باغی تحویل دهد اما برخی از کشاورزان بر این باور هستند که این حجم آب جوابگوی نیازهای آنان نبوده و یا در رهاسازی آب در زمان مناسب انجام نمی‌شود و لازم است با حفر چاه، آبیاری را در طول فصل داشت ادامه دهند.
آب سد مهاباد چهار نوبت در نیمه نخست سال به کانال‌ها تزریق می‌شود که جوابگوی نیازهای کشاورزان نیستیکی از کشاورزان روستای "ایگریقاش" مهاباد در این خصوص گفت: آب سد مهاباد که بخش زیادی از مزارع و باغات این روستا با آن آبیاری می‌شود چهار نوبت در نیمه نخست سال به کانال‌ها تزریق می‌شود که جوابگوی نیازهای کشاورزان نیست.
محمد رسولی افزود: نوبت نخست تزریق آب که همزمان با فصل بارش است و مزارع نیازی به آبیاری ندارد به پایین دست سرازیر می‌شود و نوبت آخر نیز بسیاری از محصولات برداشت شده و فصل آبیاری باغات نیز نیست.
وی اضافه کرد: در ۲ نوبت باقی مانده رهاسازی آب سد نیز چون فاصله زمانی بسیار طولانی دارد، بسیاری از کشاورزان و باغداران با استفاده از آب چاه، آبیاری مزارع را ادامه می‌دهند که این امر نیز برای کشاورزان بدون هزینه نخواهد بود.
یکی از کشاورزان روستای "قزلقوپی" مهاباد نیز گفت: شبکه‌های آبیاری این روستا بیش از ۳۰ سال عمر دارند و در آن زمان آبیاری به صورت غرق‌آبی بود و هنوز هم برخی از کشاورزان این روش را ادامه می‌هند و به همین دلیل آب سد کفاف اراضی آنها را نمی‌کند.
محمد جی‌واد افزود: اگر برنامه‌ریزی صورت گیرد و کشاورزان دشت "شهرویران" به سامانه‌ها و روش‌های نوین آبیاری تجهیز شوند دیگر کشاورزان نیازی به استفاده از چاه‌های غیرمجاز و مجاز برای آبیاری نخواهند داشت.
وی با اشاره به برخوردارهای قانونی با چاه‌های غیرمجاز و پر کردن آنها نیز گفت: خانواده من بیش از ۴۰ سال است که برای احداث باغ پنج هکتاری خود زحمت کشیدند و با تمام وجود برای تامین آب مورد نیاز آن تلاش می‌کنند.
وی افزود: بسیاری از باغداران این منطقه علاوه بر استفاده از آب کانال (آب سد) از آب چاه مجاز و یا غیرمجاز نیز استفاده می‌کنند تا باغشان محصول بهتری بدهد و از دسترنج و تلاش باغداران نتیجه مطلوبی حاصل شود.
مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز راهکار کوتاه مدت
یکی از راهکارهای مقابله با چاه‌های آب غیرمجاز شناسایی و مسدود کردن چاه است که این امر نیز با توجه به پروسه اداری و قضایی که دارد بسیار کُند صورت می‌گیرد و هر سال درصد بسیار کمی از این چاه‌های آب غیرمجاز مسدود می‌شود.
کارشناس منابع آب اداره امور آب مهاباد با اشاره به اینکه پنج هزار و ۳۶۴ حلقه چاه غیرمجاز با برآورد حجم برداشت به میزان ۶۸.۵ میلیون متر مکعب در این شهرستان شناسایی شده است گفت: سال گذشته تنها ۳۴ حلقه چاه برداشت غیرمجاز آب از منابع زیرزمینی این شهرستان با دستور مراجع قضایی مسدود شد.
فاروق مصطفی‌پور با اشاره به اینکه از سال ۱۳۹۳ که طرح انسداد چاه‌های غیرمجاز با فرم جدید کلید خورده، تاکنون ۶۰۰ حلقه چاه با تخلیه سالانه ۴.۹ میلیون متر مکعب مسدود شده است، افزود: سال گذشته ۵۹ اخطاریه برای صاحبان چاه‌های غیرمجاز صادر شد و از حفاری ۱۸ چاه غیرمجاز قبل از حفر نیز جلوگیری به‌عمل آمد.
روند انسداد چاه‌های غیرمجاز با مقاومت کشاورزان و اهالی روستاها روبرو می‌شودوی اضافه کرد: روند انسداد چاه‌های غیرمجاز گاهی با مقاومت کشاورزان و اهالی روستاها روبرو می‌شود، در صورتی که آنان باید منفعت بلندمدت را به کوتاه مدت ترجیح دهند و بدانند تداوم حیات کشاورزی و زندگی آنان به این اقدام وابسته است.
وی اظهار داشت: جهاد کشاورزی برای مبارزه با بهره‌برداری‌های غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی و چاه‌های فاقد مجوز با همکاری شرکت آب منطقه‌ای سیاست ارایه‌نکردن هرگونه تسهیلات و خدمات کشاورزی به متخلفان را در پیش گرفته است و کشاورزان را به اجرای روش‌های نوین آبیاری که دولت برای آنها یارانه خوبی در نظر گرفته‌است، هدایت می‌کند.
مصطفی‌پور در خصوص چاه‌های مجاز برداشت آب در مهاباد نیز اظهار داشت: یک‌هزار و ۵۶۷ حلقه چاه دارای مجوز در این شهرستان با حجم تخلیه ۵۴.۹۲ میلیون مترمکعب در سال وجود دارد که از این تعداد هزار و ۳۱۰ چاه در بخش کشاورزی، ۱۹۵ حلقه چاه مربوط به بخش صنعت و ۵۹ حلقه چاه در بخش مصارف شرب است.
وی با اشاره به اینکه ۱۲ هزار هکتار از زمین‌های دشت مهاباد از طریق آب سد آبیاری می‌شود، گفت: سهمیه آب بخش کشاورزی این شهرستان از سد، سالانه ۹۵ میلیون متر مکعب است که در چند مرحله برای کشت‌های پاییزه و بهاره و آبیاری دشت مهاباد رها می‌شود.
تبدیل شدن اراضی دیم به آبی و نیاز بیشتر کشاورزان و باغداران به آب، باعث شده که هر روز بر تعداد چاه‌هایی که به صورت غیرمجاز آب را از سفرهای زیرزمینی برداشت می‌کنند، افزوده شود و این امر در بلند مدت باعث کاهش آب سفرهای زیرزمینی و فرورفتگی زمین می‌شود.
کاهش برداشت غیرمجاز از این ثروت خدادادی علاوه بر عزم و اراده مردم و مسوولان، نیازمند فرهنگی‌سازی و نهادینه کرده استفاده بهینه از منابع آب و در کنار آن تغییر روش‌های آبیاری از شیوه‌های سنتی به روش‌های نوین است.