با گذشت بیش از پنج سال از عمر توافق هسته‌ای اما وعده‌های طرف اروپایی مبنی بر انجام تعهدات و خنثی‌سازی تاثیر تحریم‌های آمریکا در سطح شعار باقی مانده‌است. تا کنون در عرصه سخن، رهبران سیاسی اروپایی زیباترین واژگان را در باب حمایت از برجام ابراز داشته‌اند اما در عرصه معادلات عینی و میدانی تاکنون هیچ‌گونه کنش جدی از سوی اروپایی‌ها انجام نگرفته‌است.
در همین ارتباط چند روز پیش رهبر معظم انقلاب به مناسبت عید سعید قربان طی گفتگوی زنده تلویزیونی با ملت ایران، تعهدپذیری از نوع اروپایی را مورد انتقاد قرار دادند. ایشان با اشاره به وعده‌های پوچ اروپایی‌ها بعد از خروج آمریکا از برجام، اظهار داشتند: «به وعده‌های اینها نبایستی اعتماد کرد، اینها تخلّف می‌کنند. کشور را چشم‌انتظار اقدام این و آن نباید قرار داد؛ باید ما خودمان کار خودمان را بکنیم.»
اشاره رهبری به «خرید زمان» از سوی طرف اروپایی است که با ارایه سازوکارهای مختلف همواره تلاش دارد تا ایران را به تنها بازیگر متعهد و قانون‌مدار توافق تبدیل کند. به عنوان نمونه «سازوکار ویژه مالی» (SPV) و «اینستکس» (INSTEX) دو سازوکار بی‌سرانجامی بودند که از مدت‌ها پیش برای نجات توافق ارائه شده‌اند که البته بیشتر در کلام خودنمایی کرده‌اند تا عرصه عمل.
مانور تروئیکای اروپا بیشتر بر سازوکار اینستکس متکی بود که سازوکار مذکور بهمن ماه ۹۷ یعنی حدود ۹ ماه پس از خروج آمریکا از توافق متولد شد و هدف از ایجاد و راه‌اندازی آن جبران خسارات ناشی از تجارت بدون دلار یا به عبارتی دیگر راهکاری برای تسهیل تجارت غیردلاری با تهران بود.
همچنین با خروج آمریکا از برجام و در پی آن، خروج شرکت‌های بزرگ از ایران به دلیل تهدید و فشارهای کاخ سفید، اینستکس به منظور تشویق و حمایت از شرکت‌های کوچک و متوسط اروپایی که پیوند مالی کمتری با آمریکا دارند، برای همکاری با تهران شکل‌گرفت.
هر چند انتظار می‌رفت که کالاهای تحریم‌شده از این مجاری به ایران صادر شود اما این سازوکار در گام نخست تجارت کالاهای اساسی (مواد غذایی و دارو) را آن هم بصورت بسیار محدود تحت پوشش قرار داد تا به تدریج به دیگر کالاها تسری یابد. بالاخره اوایل امسال صادرات تجهیزات پزشکی به ایران از این درگاه انجام گرفت. اما این سازوکار هنوز با وظایف و مسوولیت‌های تعریف شده بسیار فاصله دارد که روند فرسایشی آن صدای اعتراض و انتقادات را در داخل کشور بلند کرده‌است.
بخشی از بیانات رهبری در سخنرانی عید قربان نیز به همین سازوکار مشخص ارتباط یافت و ایشان اظهار کردند: «اروپایی‌ها هم هیچ کار نکردند؛ آخرین ابتکار آنها یک بازیچه‌ی چرندی به نام اینستکس بود که البتّه آن هم تحقّق پیدا نکرده، آن هم تا الان نشده؛ خلاصه‌ی اینستکس این است که ایران پول هایی را که از جاهای دیگر طلب دارد، بدهد به حضرات اروپایی‌ها -مثلاً فرانسه، انگلیس- که آنها هر جنسی که مصلحت میدانند، بخرند برای ایران بفرستند؛ این معنای اینستکس است؛ که خود این یک چیز مضرّ غلطی است و البتّه همین را هم انجام نداده‌اند و نکرده‌اند.»
وعده‌های تکراری و توخالی طرف اروپایی همواره موضوعی مورد انتقاد دولتمردان و تیم دیپلماسی کشور نیز بوده‌است به طوری که بخشی از آن را می‌توان در نامه پنجشنبه دوازدهم تیرماه «محمدجواد ظریف» به مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا یافت که عملکرد اتحادیه را زیر سوال برد؛ نامه‌ای که متعاقب اقدام غیرمسئولانه و غیرقانونی سه دولت اروپایی در ارائه پیش‌نویس قطعنامه در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و همچنین تداوم عدم پایبندی نسبت به تعهدات بین‌المللی ناشی از برجام و مصوبات کمیسیون مشترک از سوی ظریف به «جوسپ بورل» مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و هماهنگ کننده برجام ارسال شد.
ظریف سه‌شنبه شب دهم تیرماه یعنی چند روز پیش از نگارش و ارسال نامه به بورل نیز در نشست مجازی شورای امنیت سازمان ملل متحد عملکرد اروپا را مورد نقد و انتقاد قرار داد و گفت: حتی یک جلسه شورا برای نکوهش و دولت آمریکا یا حداقل برای بررسی نقض‌های مکرر آن تشکیل نشده‌است در عوض برخی از اعضای اروپایی شورا در فکر تخریب بیشتر قطعنامه و شورا هستند در حالی که نسبت به تعهدات خود در مورد برجام پایبند نیستند.
اشاره ظریف به اقدامات ضدایرانی اروپا در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و شورای امنیت سازمان ملل بود چرا که با تلاش و رایزنی آمریکا قطعنامه‌ای از سوی سه کشور فرانسه، انگلیس و آلمان علیه ایران در شورای حکام آژانس با ۲۵ رای موافق، ۲ رای مخالف (روسیه و چین) و ۷ رای ممتنع به تصویب رسید.
در مجموع مسئولان جمهوری اسلامی ایران برخلاف دوره مذاکرات هسته‌ای، نگاهی بدبینانه به رویکرد سران بروکسل در اجرای تعهدات برجامی دارند؛ نگاهی که بی‌ارتباط به سازوکارهای مکرر و بی‌سرانجام طرف اروپایی و اطاعت‌پذیری بی‌چون وچرای آنها از آمریکا نیست.
از نگاه ناظران، اروپایی‌ها در عصر کنونی، همچنان نمی‌توانند خود را از سلطه چند دهه‌ای آمریکا نجات دهند و با وجود رغبت به رقابت و مقابله با خواسته‌های رئیس کاخ سفید، جرات ایستادگی در برابر زیاده‌خواهی‌های دونالد ترامپ را ندارند.
انتظار می‌رود اینک که برجام وارد ششمین سال شده، طرف اروپایی مواضع خود را در عمل روشن و شفاف اعلام دارد. اینکه می‌تواند بازیگر مستقل در سطح بین‌الملل باشد یا همچنان محصور در روابط میان‌آتلانتیکی، سلطه آمریکا و تابع سیاستهای زیاده‌خواهانه کاخ سفید در معادلات منطقه‌ای و جهانی خواهد ماند.