به گزارش ایرنا، خبرنگاری و روزنامه نگاری به نوعی یک حرفه پراضطراب و پرتنش است که خود اصحاب رسانه تا حدودی کار خود را در فضای استرس و گیر و دارهای روحی و حتی جسمانی پی می گیرند و این درحالیست که زمان وقوع یک حادثه و بحران این اضطراب ها افزایش یافته و به نوعی تحمیل حواشی روحی آن بر جامعه رسانه ای بیشتر از سایر مردم است.
ایران ازکشورهای حادثه خیز دنیا محسوب می شود و علاوه بر حوادث طبیعی از قبیل سیل و زلزله که این سال ها بیشتر نمود داشته، حوادث غیرطبیعی مختلفی را پشت سر می گذارند و با وجود وفور این اتفاقات اما تجربه و شواهد نشان می دهد روزنامه نگاری بحران آنطور که باید مورد توجه برنامه ریزان آموزش رسانه ای و اصحاب خبر قرار نگرفته است.
رونامه نگاری بحران یک ژانر مهم و تاثیرگذار در فضای رسانه ای جهان است تا جاییکه غول های رسانه ای دنیا خبرنگاران خاصی برای این حوزه تربیت می کنند و سرویس های قوی برای این بخش دارند و در نهایت می بینیم که اخبار بحران هایی را که حتی در کشورشان رخ نمی دهد چگونه سلسله وار منتشر می کنند.
روزنامه نگاری بحران، حلقه ارتباطی مردم و مدیریت بحران
کارشناسان رسانه معتقد هستند آنچه که بیشتر این نوع روزنامه‌نگاری را از روزنامه‌نگاری مرسوم خاص و ویژه می‌کند نقش رابطه‌ای روزنامه‌نگاری بحران میان مدیریت بحران و مردم است که در زمانی معین و البته محدود با توجه به کنش‌ها و ساختار جامعه اتفاق می‌افتد.
یک خبرنگار بحران باید بتواند آنچه را که اتفاق افتاده با رعایت اصول حرفه ای، تعهد های اجتماعی، پرهیز از اغراق و اجتناب از ایجاد وحشت و دلهره میان جامعه به مردم بازگو کند و در عین حال مخاطب را هوشیار و آگاه کند که چه شده و احتمالا باید برای دوری از تبعات این بحران چه اقداماتی انجام دهد.
نکته مهم در میان این اصول توجه به اصل انعکاس واقیت بر مبنای مشاهدات است که در این صورت حضور خبرنگار در دل بحران یک اصل است تا بدون توجه به شایعات و شنیده های غیرموثق، شرایط بحرانی را آنطور که هست به تصویر بکشد.
شناخت کم روزنامه نگاری بحران در ایران
کیانوش رستمی دکترای روزنامه نگاری می گوید: روزنامه نگاری بحران یک سبک و روشی از روزنامه نگاری است که روزنامه نگار برای شرایط نامساعد و بحرانی بر می گزیند و احتمالا درون همان شرایط کنش حرفه ای خود را سامان می دهد.
وی تصریح کرد: با توجه به اینکه در زمان روزنامه نگاری بحران اوضاع جامعه بحرانی و غیرعادی است بنابراین با سبک روزهای عادی اطلاع رسانی تفاوت دارد و خبرنگار یا روزنامه نگار باید متناسب با شرایط پیش آمده رسالت اطلاع رسانی خود را انجام دهد.
وی ادامه داد: متاسفانه روزنامه نگاری بحران در ایران کمتر شناخته شده و شاید بسیاری از خبرنگاران در حالیکه موضوع حوادثی همانند سیل، زلزله و آتش سوزی را کار می کنند ولی با مفهوم روزنامه نگاری بحران بیگانه بوده و نمی دانند در حال انجام این ژانر هستند.
عناصر و ارزش های روزنامه نگاری بحران کدامند؟/التهاب آفرینی ممنوع
این استاد دانشگاه در مورد انتخاب ارزش های خبری درزمان بحران گفت: روزنامه نگاری بحران در زمان معین و محدودی رخ می دهد که کنش ها، روابط و ساختار جامعه دچار اختلال شده بنابراین نوعی خبرنگاری خاص است و خبرنگار بحران نیز نقش رابط میان مردم و مدیریت بحران را بر عهده دارد.
رستمی اضافه کرد: در واقع شرایط محیطی در روزنامه نگاری بحران به عنوان عنصر اساسی بر کنش روزنامه نگاران تاثیرگذار است که این شرایط، عناصر روزنامه نگاری را تعیین و حتی تحمیل می کند.
وی توضیح داد: در مواقع عادی خبرنگار در مورد برحسته کردن هرکدام از ارزش های خبری اختیار نسبی دارد اما در زمان بحران ماهیت حادثه ، فرد را مجبور به عنصر خاصی می کند چراکه روزنامه نگار روزنامه نگار مختار نیست و فرصت ندارد که ارزش خبری را انتخاب نماید.
وی با بیان اینکه بحران، ارزش های خبری را تحمیل می کند تاکید کرد: روزنامه نگاری بحران با اخلاق حرفه ای رابطه نزدیکی دارد و دوگانه گرایی اخلاقی و حرفه ای در این برهه ظهور بیشتری دارد به این معنا که حرفه ای گری و تعهد اجتماعی خبرنگار در حین گزارش حادثه باید با هم لحاظ شده و از انعکاس سلیقه ای واقعه و ایجاد التهاب در جامعه پرهیز کرد.
آموزش روزنامه نگاری بحران، یک اصل فراموش شده
این دکترای روزنامه نگاری افزود: برای تشریح روزنامه نگاری بحران، اطلاع از مفهوم هایی همچون ماهیت ، سبک، شیوه، نقش، کاردرکرد و هدف این مهم ضروری است و در جهانی که حوادث طبیعی و غیرطبیعی به صورت فزاینده رخ می دهد اطلاع از این مباحث برای خبرنگاران ضرورت دارد.
رستمی با اشاره به حادثه خیز بودن خاورمیانه گفت: وقوع حوادث جهان شمولی همچون زلزله، طوفان، آتشفشان، سیل، کرونا و حوادث بشری مثل چرنوبیل و حوادث سیاسی که به جنگ های داخلی ختم می شود روزنامه نگاران و خبرنگاران باید با ژانر روزنامه نگاری بحران آشنا باشند.
وی ادامه داد: در طول چندین سال تحصیل و آموزش دانشگاهی درسی به نام روزنامه نگاری بحران نداریم و با وجود اهمیت مساله اما سرفصل درسی مرتبط با آن مشاهده نکرده ام.
وی تاکید کرد: هرچند بسیاری از اموزش های ابتدایی تا عالی در کشور تئوری بوده اما به هر حال طرح و آموزش خبرنگاری بحران دست کم برای دانشجویان رشته های مرتبط با خبر و اطلاع رسانی یک ضرورت است چراکه این امر به مرور در کار میدانی خبرنگاران نهادینه خواهد شد.
نقش های موثر رسانه قبل، حین و پس از بحران
این استاد دانشگاه در مورد نقش رسانه ها قبل، حین و بعد از بحران گفت: اطلاع رسانی درست، دقیق و به موقع مهمترین وظیفه روزنامه نگار در هر شرایطی است به این معنا اتفاق آنگونه که رخ داده و نه بر اساس خواست و سلیقه خبرنگار به اطلاع مردم برسد.
رستمی با تقسیم بندی این نقش ها به مثبت و منفی تصریح کرد: چنانچه رسانه ای از قبل عملکرد صحیحی داشته و منبع اطلاعاتی قابل اعتماد مردم باشد، در زمان بحران نیز مخاطبان آن را به عنوان یک رسانه امین و موثق می شناسند و این به معنای نقش مثبت قبل از بحران است.
وی افزود: در هنگام وقوع بحران این رسانه ها منبع مراجعه مردم می شوند و اخبار آنها در زمان وقوع حادثه برای جامعه قابل باور خواهد بود.
وی همچنین با تاکید بر اینکه رسانه باید هشدار دهنده باشد اظهار داشت: هشدار به مردم و مسوولان قبل از وقوع بحران توسط رسانه ها در دستور کار قرار گیرد و پس از آن نیز باید آموزشهای لازم برای همزیستی با بحران پیش آمده و افزایش تاب آوری مردم در اولویت باشد.
این دکترای روزنامه نگاری در مورد نقش منفی رسانه ها زمان بحران گفت: برخی روزنامه نگاران و خبرنگارها در حالیکه باید برای تهیه خبر یا گزارش از بحران رخ داده در محل باشند اما این اقدام را نادیده گرفته و بر اساس شنیده ها اطلاع رسانی می کنند که این امر باعث تحریف حقایق و حتی تشویش اذهان می شود.
رستمی افزود: برخی نیز با حضور در محل حادثه درخواست های آزاردهنده ای از مسوولان دارند و خواستار توضیح آنها هستند در حالیکه در زمان ابتدایی حادثه نمی توان چگونگی وقوع اتفاق را به صورت کامل جویا شد چراکه امدادرسانی و سامان بخشی امور در این زمان، اولویت بیشتری دارد.
وی اغراق و بزرگنمایی در گستردگی اثرات حادثه را از دیگر نقش های منفی رسانه ای دانست و بیان کرد: خبرنگار پیگیر مطالبات مردم است، راهکار، پیشنهاد و نقد ارائه می دهد اما نمی تواند در تصمیم مسوولان مداخله کند یا حضورش باعث اخلال در عملیات نجات شود.
وی ادامه داد: خبرنگار در حین بحران فقط وظیفه انعکاس بحران را دارد و نباید مزاحم مسوولان و نیروهای امدادی شود، بلکه بازگویی مشاهدات را در دستور کار قرار دهد و تفسیر، چرایی و چگونگی را بعد از بحران پیگیری کند.
عملکرد قابل قبول رسانه های لرستان در بحران سیل و کرونا
این استاد دانشگاه در خصوص عملکرد روزنامه نگاران و خبرنگاران لرستان در بحران سیل و کرونا گفت: هرچند آموزش آکادمیک و علمی کاربردی ندیده ایم ولی نمره قابل قبولی در انعکاس این ۲ بحران داشته ایم.
رستمی افزود: با بررسی نشریات و رسانه های برخط استان به طور معمول خبر، تحلیل و تفسیر در این موارد دیده می شود هرچند که در سیل ۹۸ خبرنگاران و روزنامه نگاران استان سنگ تمام گذاشته و با حضور در دل حادثه به خوبی فعال بودند.
وی با بیان اینکه برخی رسانه ها در تحلیل ها و گزارش های خود از جامعه شناسان کمک گرفته اند تصریح کرد: روزنامه نگاران هنگام بحران های محلی و یا جهانی کرونا نقش ویژه ای دارند که باید با توجه به اخلاق حرفه ای و مسوولیت اجتماعی انجام داده و با اخبار ،گزارش های خوب و اشتراک اطلاعات درست و موثق بین شهروندان و مسوولان پیوند برقرار کنند.
وی بیان کرد: این قشر حاملان اصلی ارزش های مشترکی هستند که می توانند پیوندهای جامعه را حفظ کرده و توان تاب آوری و ادامه حیات را به حادثه دیدگان بدهند.
سیل پلدختر و خبرنگاری که خبرنگاری بحران نمی دانست
۱۳ فروردین سیل خانمان برانداز پلدختر را دربر گرفت و ۱۵ فروردین به همراه همکاران خبری از طریق بالگرد وارد این شهر شدیم، در حالیکه قبلا هم یک دوره خبرنگاری بحران دیده بودم اما اصلا در آن زمان به این ژانر رسانه ای فکر نمی کردم و نمی دانستم الان زمان اجرای آموزشهای جزوه ی خبرنگاری بحران است.
در سیل با حجمی از سوژه های جدید مواجه شدم و نمید انستم چه بنویسم، احساس می کردم هزاران خبر و مطلب هست و من باید چطور انعکاس دهم که چیزی از قلم نیفتد، در آن لحظه و شرایط غیرقابل تصور چه چیزی مهم بود؟ زنان؟ کودکان؟ خانه های خراب؟ شهر سیلزده؟ زندگی های روی آب؟ ساختمان هایی در چنته گل و لای ها با ارتفاع سه متر؟صحبت با مسوولان؟ پرسو جو از نیروهای امدادای و کمکی؟ غذا و پوشاک؟ اسکان؟ پیگیری اینکه مسوولان کجا هستند و چه می کنند و دهها سوال دیگر .چراکه هرکدام از این مواد را می شد در چنیدن سطر و گزارش جداگانه نوشت و به عمق فاجعه پرداخت.
کوچکترین مشاهدات را می نوشتم اما همزمان که در شهر می گشتم اضطراب داشتم چطور می توان حق مطلب را ادا کرد، در حالیکه آن لحظات خبرنگاری " حین بحران" را پشت سر می گذاشتم اما هیچ حضور ذهنی از ارزش های خبری این ژانر نداشتم و اینکه سرعت، صحت و دقت کدام یک مهمتر است.
در نگاه اول یاد شهرهای جنگ زده ای افتادم که سقوط کرده بودند و من به دلیل تعهد حرفه ای و اجتماعی که احساس می کردم، می خواستم تمامی مشاهدات را بازگو کنم و در عین حال چندساعتی بیشتر تا بازگشت بالگردها برای خروج از منطقه وقت نبود و من همچنان سردرگم انتخاب سوژه بودم.
یک شهر سیلزده مقابل چشمان حیرت زده ام، و با وجود مشکلات بزرگی که برای همه یکسان بود اما با هرکدام از مردم که رو در رو می شدم مصائب خاص خود را داشتند، یکی ویلچرش را سیل برده بود، دیگری برای دام تلف شده اش بر سر می زد، زن سرپرست خانوار که غم خیاطی آب برده اش در یک زیرزمین اجاره ای او را شکسته بود، کودکی که حتی دمپایی نداشت، پدری که تمام تقلایش درآوردن اسباب زندگی از زیر گل و لای بود؟ نمایشگاه اتومبیلی که خودروهایش زیر تلی از گل و خاشاک مدفون شده بود، رییس بیمارستانی که مرکزش را آب گرفته بود و .... .
بحران سیل در پلدختر رخ نمایان کرده بود و من هم علاوه بر مواجهه با آن، بحران اطلاع رسانی درست و موثر داشتم، اینکه چگونه بنویسم تا همه ابعاد فاجعه مطرح شود و در عین حال سرعت مخابره خبر هم تا حدودی به یک نگرانی تبدیل شده بود، باید میان دقت و سرعت یکی را انتخاب می کردم و این یعنی بحران اطلاع رسانی در خبرنگاری بحران.
اکنون که بیش از یکسال پساسیل را پشت سر می گذارم تا حدودی در مورد خبرنگاری بحران خوانده ام و امیدوارم مسوولان و جامعه خبری، این اصل مهم را جدی گرفته و آموزش های لازم برای مقابله با حجم بزرگی از مواجهه های روحی و روانی شرایط بحران را در اولویت قرار دهند همانگونه که در بحران کرونا هم بدون اطلاع از این اصل مهم روزنامه نگاری همچنان می نویسیم و کمتر با برنامه ریزی رسانه ای برای تاب آوری بیشتر شهروندان پیش می رویم.
الهام بابایی
خبرنگار ایرنا لرستان