خوشه‌های صنعتی به مجموعه‌ای از صنایع خرد و کوچک با یک هدف مشخص و در یک محدوده جغرافیایی به صورت متمرکز یا پراکنده اطلاق می‌شود که به صورت دانش محور مشکلات واحدهای صنعتی خرد را در یافتن بازار و تکمیل زنجیره ارزش افزوده رفع می‌کنند و با همکاری و تکمیل فعالیت‌های یکدیگر و تمرکز بر تولید به تولید و عرضه تعدادی کالا و خدمات می‌پردازند و موجب تکمیل فرایند توسعه می‌شوند.
خوشه صنعتی مثل خوشه انگور صنایع را به هم وصل می‌کند و با این کار میزان و کیفیت تولیدات و توان رقابت صنایع را در بازار افزایش می دهد و از این مدل در بسیاری کشورهای دنیا و حتی کشورمان استفاده می‌شه اما متاسفانه در ایران کمرنگ است.
مثلا خوشه‌های تولید خرما به مجموعه ای از واحدهای تولیدکننده خرما اطلاق می‌شود که یک واحد خرما را تولید و دیگر واحد فرآوری و واحد سوم آن را به فروش می رساند و همه آنان در یک خوشه صنعتی فعالیت می‌کنند و به نوعی مکمل فعالیت یکدیگر هستند و در تکمیل زنجیره و تا فروش و صادرات به یکدیگر متصل می باشند.
برخی کشورهای توسعه یافته امروزی همزمان با انقلاب‌های صنعتی، حمایت از تولیدات داخلی را در مسیر صعودی توسعه خود کلید زدند و امروزه با تولیدات مختلف جلودار پیشرفت همه جانبه دنیا شده‌اند، به عنوان مثال برخی کشورهای نوپای اروپایی با کاهش مالیات‌ها بر تولید، پرداخت تسهیلات و یافتن بازار فروش برای محصولات تولیدی خود، حمایت از تولید داخلی خود را آغاز کردند .
این حمایت‌ها در نهایت موجب هدایت مردم و سرمایه‌های سرگردان به حوزه تولید شد که در این زمینه افزایش واحدهای تولیدی خرد و متوسط زمینه جهش در تولیدات متنوع ، اشتغالزایی، صادرات و درآمدزایی و نهایتا در درازمدت به توسعه یافتگی کشورها ختم می‌شود.
توسعه اشتغال و کسب و کار طی سالیان گذشته مورد توجه بسیاری از نهادها و دستگاه‌های کشورهای مختلف قرار گرفته و هر یک از این نهادها طی یک مدل مشخص اقدام به ارائه خدمات و مداخلات توسعه‌ای می‌کنند و با توجه به تغییر مستمر محیط متلاطم کسب و کارهای امروزی، بسیاری از منابع علمی مرتبط با مدیریت استراتژیک و توسعه کسب و کار، بر دست‌یابی به مزیت رقابتی پایدار تأکید دارند.
هم‌راستا شدن با تغییرات فناوری و قواعد و مقررات بازار به منظور بقای اقتصادی امری الزامی است و شرکت هایی قادر به پایداری و توسعه هستند که بتوانند با توجه به ارزیابی مداوم نیازهای بازار و ضرورت های فناوری، مدل کسب و کار مناسب‌تری نسبت به رقبا انتخاب کنند.
از آنجایی که عمدتا بنگاه های خرد و کوچک در خوشه‌های کسب و کار ایفای نقش می کنند و این بنگاه‌ها به‌تنهایی توان رقابت و توسعه در بعد کلان را ندارند لذا توجه به مدل‌های اقتصاد منطقه‌ای همچون مدل خوشه کسب و کار اهمیتی ویژه می یابد تا از طریق آن بتوان فرایند توسعه متوازن را در یک منطقه تحقق بخشید.
اهمیت توسعه صنعتی در کشورهای در حال توسعه موجب شده است تا بسیاری از کشورها شکل‌گیری و تقویت صنایع کوچک و متوسط در مناطق صنعتی را در قالب خوشه به‌عنوان یک استراتژی توسعه صنعتی منطقه ای مورد نظر قرار دهند و از آن به عنوان راهبردی اشتغال‌زا که در عین حال قادر به بهبود توان رقابت شرکت‌ها و افزایش صادرات آنهاست، بهره‌برداری کنند.
مزیت‌های توسعه خوشه‌های صنعتی
مشاور شرکت شهرک های صنعتی استان کرمان به مزیت‌های توسعه خوشه‌های صنعتی پرداخت و گفت: بررسی خوشه‌های صنعتی در ۲ دهه گذشته به‌منظور شتاب بخشیدن به رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال از اهمیت خاصی برخوردار شده است.
هادی امیری افزود: خوشه‌های صنعتی به‌واسطه تقسیم کار تخصصی، همکاری بین صنایع، یادگیری تعاملی و سایر اموری که برای رقابتی‌تر شدن صنایع لازم‌اند می‌توانند الگوی مناسبی برای توسعه صنعتی محسوب شوند.
وی بیان داشت: خوشه صنعتی، به تمرکز پیوند یافته بنگاه‌های اقتصادی کوچک و متوسط با پیشینه تاریخی در یک فضای جغرافیایی (عمدتاً در کلان شهرها و حومه آن) می‌گویند که این بنگاه‌ها با افزایش سطح دانش و نوآوری‌های خود برای استفاده بهینه از منابع و دست‌یابی به مزایای گوناگون به همکاری و رقابت می‌پردازند و با چالش‌ها و فرصت‌های یکسانی مواجه می‌باشند.
وضعیت خوشه‌های صنعتی کرمان در مسیر توسعه
مدیر پروژه مطالعه فراگیر، شناسایی و اولویت‌بندی خوشه‌های کسب و کار استان کرمان نیز گفت: این استان با توجه به ظرفیت‌های بی‌نظیر صنعتی ، معدنی و کشاورزی و با هدف توسعه صنایع کوچک و متوسط، به شناسایی و اولویت‌بندی خوشه‌های صنعتی پرداخته است که در این میان، خوشه‌هایی از قبیل خرمای بم، پسته رفسنجان، فرش کرمان و راور و محصولات گلخانه‌ای جنوب در حال حاضر توسعه یافته هستند که علاوه بر آنها برخی از خوشه‌های با ظرفیت بالا، مجددا شناسایی شده و در مراحل اولویت‌بندی قرار دارند.
رضوان احمدی‌زاده افزود: شناسایی و اولویت‌بندی خوشه‌های صنعتی مطابق با آمار و اطلاعات معتبر ارگان‌های مختلف استانی و کشوری و همچنین بر اساس دانش و تجارب مدیران و خبرگان استانی انجام می‌شود.
وی با اشاره به عناوین خوشه‌های شناسایی شده و قابل توسعه در استان کرمان گفت: از این دست می‌توان به ماشین‌آلات و قطعات صنعتی رفسنجان، پسته کرمان، ماشین‌آلات و قطعات صنعتی کرمان، پته کرمان، آجر و سفال کرمان، شیرینی‌های سنتی کرمان، واحدهای خدمات گردشگری کرمان، گلیم سیرجان، ماشین آلات و قطعات صنعتی سیرجان، پسته سیرجان، فیروزه شهربابک، لبنیات سنتی شهربابک، مرکبات جنوب استان کرمان، خرمای جنوب استان کرمان، عرقیات و گیاهان دارویی بردسیر اشاره کرد.
تقویت خوشه‌های صنعتی پیش زمینه توسعه پایدار در کرمان
همچنین به گفته رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت(صمت) استان کرمان تحقق توسعه پایدار و جهش تولید این استان منوط به تقویت واحدهای کوچک و خوشه‌های صنعتی است .
مهدی حسینی‌نژاد ضمن واکاوی دلایل عقب‌افتادگی توسعه ۵۰ ساله کرمان، گفت: بخش دولتی این استان با شناسایی حلقه‌های مفقوده، مدیریت صحیح و اصلاح ذهنیت‌ها، مسیر توسعه پایدار استان را باز کرده است.
وی گفت : سازمان صنعت، معدن و تجارت با مطالعه، برنامه‌ریزی، هدف‌گذاری و رصد عملکرد برنامه‌های دولت را برای توسعه اقتصادی پیش می‌برد و در این زمینه باید عملکرد خوشه‌ها که تاثیر پذیری آنان در دنیا اثبات شده، اما در کشور جایگاهی ندارد، را بررسی و ارزیابی کرد.
حسینی نژاد با اشاره به نقش خوشه‌های صنعتی بر ایجاد ارزش افزوده صنایع و معادن استان کرمان اظهار داشت: استان کرمان از ۴۰ سال گذشته به بهشت معادن ایران شناخته می‌شود و همیشه انتقاد نداشتن ارزش افزوده و صنایع فرآوری را داشته‌ایم و برنامه‌ریزی به این سمت تعریف شده است.
رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان کرمان گفت: تمامی افراد و مسئولان در ۶ برنامه توسعه گذشته و در سند توسعه استان کرمان بر ایجاد ارزش افزوده صنایع معدنی در این استان هم‌صدا بودند و با وجود مطالعه و برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری، در عملکرد دستاورد مطلوبی نداشتیم.
وی با بیان اینکه معادن اسفندقه و زغال سنگ با وجود برنامه‌ریزی هنوز صنایع فرآوری ندارند عنوان کرد: در بخش مواد معدنی اعتقاد داریم قطب فولادی کشور می‌شویم و در این حوزه طی پنج سال گذشته اتفاقات بزرگی در استان افتاده است.
حسینی‌نژاد با اشاره به مقایسه توسعه ۲ استان با کرمان افزود: ۵۰ سال پیش سیاست کلان رشد و توسعه کرمان کشاورزی تعریف شده و سیاست برخی استان‌های همجوار صنایع کوچک و متوسط بود که در این زمینه اکنون سیاست کلان کرمان موجب کم آبی و ازبین رفتن باغات پسته و به لحاظ سیاست های کلان توسعه‌ای جزو استان های آخر کشور هستیم و مرفه ترین افراد مربوط به برخی از استان‌های همجوار هستند.
وی تصریح کرد: شهر کرمان در توسعه شهری تفاوت چشمگیری نسبت به سال های گذشته نداشته و ساختار شهری دیگر استان ها به علت سیاست‌های کلانشان تحولی چشمگیر داشته است.
رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان کرمان ادامه داد: برخی استان‌ها نیز با ۲ کارخانه بزرگ شکل گرفتند و سیاست کلان آن، احداث صنایع قطعه‌سازی و خدماتی به واسطه ۲ موتور محرکه ابرکارخانه این استان شکل گرفت و طی ۵۰ سال صنایع سطح رفاهیات استان‌ها را رشد داده در حالی که مواد خام معدنی را از کرمان وارد می‌کنند.
وی گفت: باوجود مطالعات، برنامه‌های مختلف و هدف‌گذاری در استان کرمان توسعه اتفاق نیفتاده که پس از رصد این حوزه متوجه شدیم که ۲ موضوع اصلی علت آن بوده که فرایند توسعه در این استان محقق نشود که این ۲ مشکل از جمله آب بر بودن فولاد و دیگری دولت متولی معادن ما است و ایمیدرو در کرمان نیست و سرمایه گذاری جانبی به علت برخی مشکلات مالی دولت در این استان انجام نمی‌شود.
حسینی‌نژاد یادآورشد: ۶ میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب از استان کرمان سالانه برداشت می‌شود که ۹۵ درصد از این میزان به مصرف کشاورزی، نزدیک چهار درصد شرب و صنعت تنها یک درصد مصرف می‌کند.
وی افزود: پنج میلیارد و ۸۰۰ میلیون متر مکعب از آب استان در بخش کشاورزی، اما با تولید ۱۰ میلیون تن زنجیره فولاد از معدن تا شمش و ۲۸ ابرکارخانه به اضافه صنایع موجود تا افق ۱۴۰۴ به میزان ۲۴۰ میلیون مترمکعب آب مصرف می‌شود که در مقابل کشاورزی بسیار ناچیز است.
رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان کرمان ادامه داد: با وجود تفاوت مصرف آب، ارزش افزوده فولاد قابل قیاس با کشاورزی نیست و بر اساس آمار سازمان برنامه و بودجه بیش از ۴۲ درصد تولید ناخالص داخلی استان کرمان در حوزه صنعت و معدن است.
وی با بیان اینکه ابتدا ذهنیت‌ها را اصلاح کردیم گفت: اصل ۴۴ قانون اساسی بر خصوصی سازی واحدهای تولیدی تاکید دارد اما به جای روند دشوار واگذاری معادن و صنایع معدنی دولتی کرمان تلاش شد که دولت استخراج و فروش را به بخش خصوصی واگذار کند که در این زمان به پول سال ۹۴ میزان ۴۵ هزار میلیارد تومان طرح و ۲۸ ابرکارخانه صنعتی در این حوزه شکل گرفت.
راه‌اندازی ۲۸ ابرکارخانه فرصتی استثنایی برای توسعه خوشه‌های صنعتی کرمان
حسینی نژاد گفت: ۲۸ ابرکارخانه برای جبران عقب‌افتادگی فرایند توسعه در استان کرمان شکل گرفته که این کارخانه‌های بزرگ با نگاه توسعه پایدار، فرصتی استثنایی برای ارائه خدمات خوشه‌ها و صنایع کوچک محسوب می‌شوند.
وی با اشاره به مشکلات خوشه‌های صنعتی استان کرمان افزود: خوشه‌ها راهی برای همکاری برای واحدهای تولیدی بزرگ استان پیدا کنند و در این راستا ضمن تکمیل مطالعات و برنامه‌ریزی، باید ذهنیت توجه به صنایع کوچ صنعتی و تولیدی را در این استان ایجاد کنیم.
وی با تاکید بر اینکه عقب افتادگی ۵۰ ساله استان کرمان باید پنج ساله جبران شود گفت: ۴۴ شهرک صنعتی در استان راه اندازی کردیم که حرکت آنان ضعیف است و این امر بزرگترین مانع بر سر راه توسعه استان تلقی می‌شود که باید رفع شود.
راهکار دولت در کرمان برای رفع مشکل تامین منابع مالی صنایع خرد
دبیر شورای معادن استان کرمان اظهار داشت: در حالی که در صنعت تسهیلات تبصره ۱۸ و رونق تولید با سود ۱۸ درصد برای صنایع در نظر گرفته شده اما با ایجاد یک ساختار و اقدامی بزرگ و واردکردن نقدینگی بنگاه‌های اقتصادی به بانک‌های استان فازهای نهایی پرداخت تسهیلات به واحدهای خرد استان با نرخ ۱۲ درصد در کرمان طی می‌شود.
وی با بیان اینکه تسهیلات تبصره ۱۸ به میزان ۸۰۰ میلیارد تومان به بانک‌ها معرفی اما ۴۰ میلیارد تومان پرداخت شده افزود: ۲ هزار میلیارد تومان تسهیلات در بخش رونق تولید به بانک‌های استان معرفی شده که بیش از ۱۹۰ میلیارد برابر با هفت درصد پرداخت شد.
حسینی‌نژاد با بیان اینکه طبق بخشنامه بانکی واحدهای تولیدی باید برای پرداخت تسهیلات تضمین بگذارند خاطرنشان کرد: برخی بانک‌ها در ازای مشتری خوب بودن و گردش حساب مناسب، تسهیلات ۲ درصد پرداخت می‌کنند و مقرر شد از این ظرفیت برای تامین مالی واحدهای دولتی استفاده کنیم.
وی تصریح کرد: ۷۰ درصد وصولی مالیات استان کرمان و ۹۵ درصد از ورودی ۲ هزار میلیارد تومانی گمرک به خزانه دولت و ۱۰۰ درصد از یکهزار میلیارد تومانی حقوق دولتی معادن و ۷۰ درصد از گردش حساب بانک‌های استان از حوزه صنعت، معدن و تجارت تامین می‌شود.
رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان کرمان اضافه کرد: در شورای معادن مقرر شد که طی یک برنامه گردش حساب واحدهای تولیدی استان به کرمان برگردد و بر اساس گزارشات به‌صورت میانگین سه هزار میلیارد تومان از منابع معادن را به بانک‌های استان آوردیم و برای پرداخت تسهیلات به واحدها مشتری خوب بانکی تبدیل شدیم.
وی ادامه داد: بانک‌ها نیز موظف شدند تسهیلات با نرخ ۱۲ درصد به واحدهای تولیدی پرداخت کنند و در این راستا از ظرفیت‌های استان برای رشد و توسعه استان استفاده می‌شود.
برنامه‌ریزی دولت برای حمایت از خوشه‌های صنعتی
وی با اشاره به یکی دیگر از طرح‌های توسعه‌ای سازمان صنعت، معدن و تجارت که در استان کرمان دنبال می‌شود گفت: طرح لکه‌های صنعتی را دنبال می‌کنیم و گردش حساب شهرک‌های صنعتی به بانک‌های مشخص هدایت کردیم و از ظرفیت آنان برای تامین منابع مالی و احیای واحدهای نیمه فعال و راکد استان استفاده می‌شود.
حسینی‌نژاد افزود: اعتقاد داریم که در سیاست کلان اقتصادی استان کرمان واحدهای کوچک و متوسط و خوشه‌های صنعتی که منجر به رشد و توسعه اقتصادی می‌شوند، تمامی دستگاه‌ها ازجمله حفاظت محیط زیست و منابع طبیعی باید با هوشمندی از آنان حمایت کنند.
وی تاکید کرد: مسیری را فراهم کردیم که سرمایه‌گذاران خودشان مسیر توسعه استان کرمان را باز کنند و ذهنیتی ایجاد کردیم که با همکاری و حمایت بخش خصوصی به توسعه اقتصادی دست یابیم.
دبیر شورای معادن استان کرمان با اشاره به پیگیری سیاست بندرخشک بیان داشت: خوشه‌های صنعتی با احداث صنایع قطعه‌سازی و فراوری خرما برنامه‌های توسعه‌ای خود را در این بندر دنبال کنند و پسته با وجود مشکلات آب دورنگار مطلوبی ندارد لذا با رفع حلقه‌های مفقوده و مدیریت صحیح مشکلات توسعه‌ای این استان رفع می‌شود.
تقویت خوشه‌های صنعتی و صنایع خرد و کوچک و حمایت از آن ضمن افزایش سطح دانش، انتقال تجربیات و نوآوری در استفاده بهینه از منابع و ظرفیت‌های استان، با توجه به تعداد و گستردگی آنان، موجب ارتقای کمی و کیفی فرایند صنعتی‌شدن کرمان و همچنین سبب ارتقای زنجیره ارزش افزوده، اشتغالزایی و توسعه صادرات در این استان می‌شود و به روند رسیدن به اهداف تحقق جهش تولید و توسعه پایدار این استان سرعت می‌بخشد.
توسعه خوشه‌های صنعتی در نهایت می تواند طی سالیان آینده با تقویت اقتصاد مناطق مختلف به تولیدات مختلف، بهبود وضعیت معیشتی و سطح رفاهیات متوازن استان کرمان کمک می‌کند.