فرونشست زمین یا پایین رفتن قسمتی از سطح زمین اغلب به صورت تغییرات ارتفاعی عمودی سطح زمین قابل مشاهده می‌باشد که با جابه‌جایی های اندک افقی نیز همراه است.
طبق اعلام وزارت راه و شهرسازی، براساس آخرین مطالعات انجام شده از ۳۱ استان کشور خطر فرونشست زمین در محدوده ۱۸ استان گسترش یافته و استان‌های دربردارنده پهنه‌های دارای خطر فرونشست زمین به ترتیب گسترش شامل اصفهان، تهران، کرمان، خراسان رضوی، البرز، فارس، یزد، همدان، مرکزی، چهارمحال و بختیاری، آذربایجان شرقی، زنجان، قم، اردبیل، کردستان، آذربایجان غربی، خراسان شمالی، و کرمانشاه هستند.
همچنین طبق این مطالعه، از نظر تعداد جمعیت شهری نیز استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، البرز، کرمان و قم هرکدام با جمعیت بیش از یک میلیون نفر در ردیف استان‌های با ریسک جمعیتی زیاد در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند.
براساس مطالعات اداره کل ژئودزی و نقشه‌برداری زمینی سازمان نقشه برداری کشور، دشت مشهد دچار فرونشست شده است و محدوده تحت تاثیر فرونشست این دشت حدود هزار و ۲۰۰ کیلومتر مربع و دارای بیشترین نرخ فرونشست تا ۲۲ سانتی متر در سال است که شامل ۱۸۶ روستا و مرکز جمعیتی از جمله روستاهای با بیشترین جمعیت به ترتیب شامل روستاهای گرجی سفلی، دهرود، کشف و دوست آباد است.
به گفته معاون اجرایی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی شمال شرق کشور، پدیده فرونشست زمین در پنج دشت بحرانی خراسان رضوی همچنان ادامه دارد.
جعفر رکنی به خبرنگار ایرنا گفت: در اسفند ماه سال ۹۶، از محل منابع در اختیار سازمانی، اعتباری برای پایش فرونشست در پنج دشت بحرانی خراسان رضوی اختصاص یافت که این مطالعات به عنوان جامع ترین مطالعات مرتبط با پدیده فرونشست در این استان به شمار می‌رود.
وی افزود: طبق مطالعات انجام شده از ۲ هزار و ۷۱۸ کیلومتر مربع مساحت دشت مشهد حدود ۱۰۰ کیلومتر مربع در محدوده فرونشست قرار دارد و دشت بردسکن از نظر وجود عوارض سطحی شامل درز و شکاف های ایجاد شده در مناطق مسکونی و دشت نیشابور از نظر نرخ بالای فرونشست زمین در بین پنج دشت بحرانی استان در بحرانی ترین حالت قرار دارند.
معاون اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی شمال شرق کشور ادامه داد: پس از دشت‌های یاد شده دشت مشهد از وضعیت بحرانی برخوردار است و دشت‌های جوین و خواف در رده‌های بعدی میزان فرونشست در این استان هستند.
وی با بیان اینکه پدیده فرونشست، اثرات مخرب بسیار بر شرایط اقلیمی و محیطی منطقه دارد گفت: خشک شدن زمین حاصلخیز، ایجاد شکست در ساختمان‌ها، پل‌ها، راه‌های ارتباطی و سایر سازه‌ها، ایجاد فروچاله‌ها و مشکلاتی از این قبیل از عواقب فرونشست دشتهاست.
تغدیه آبخوان‌ها
مدیر کل بحران استانداری خراسان‌رضوی نیز در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: بخش اعظم فرونشست‌ها به دلیل برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی رخ می‌دهد.
حجت علی شایانفر افزود: بیش از ۸۰ درصد منابع تامین آب در خراسان رضوی، آّب‌های زیرزمینی است و برداشت بی‌رویه از این منابع فرونشست زمین را به همراه دارد.
وی ادامه داد: این فرونشست‌ها در تاسیسات گوناگونان خسارت بسیار به جا می‌گذارد لذا باید برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی مدیریت شود.
مدیر کل بحران استانداری خراسان رضوی گفت: در کنار برداشت کمتر از سفره‌های زیرزمینی باید برای جبران بخشی از کسری منابع زیرزمینی، عملیات آبخیزداری و تغذیه سفره‌ها نیز انجام شود.
وی افزود: از این رو طرح همیاران آب از سال گذشته با مشارکت دستگاه‌های مختلف در استان به اجرا گذاشته شد که در این راستا تلاش می‌شود از طرق مختلف، نظیر انسداد چاه‌های غیرمجاز، میزان برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی کاهش یابد.
شایانفر ادامه داد: در اجرای این طرح و برنامه مدون مقرر شده است تا افق ۱۴۰۵ با همکاری مردم و بخش‌های مختلف، کسری مخازن در آب زیرزمینی استان صفر شود.
جلوگیری از نابودی آبخوان‌ها
مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی نیز گفت: شرق کشور منطقه خشک و کم باران است و میانگین ۴۱ ساله بارندگی در سه استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان ۱۳۱ میلی متر است.
محمد علائی با بیان اینکه با تهدیدهای جدی در شرق کشور روبرو هستیم، افزود: اولین تهدید خشکی آب و کم بارانی است که در ادامه منجر به توسعه ناپایدار منطقه و تغییر اقلیم در شرق کشور می‌شود.
وی ادامه داد: میانگین بارش در این استان سالانه یک میلی متر کاهش پیدا کرده است، درجه حرارت و تبخیر نیز افزایش یافته که همزمان موجب کاهش سطح آب های زیرزمینی در تمام آبخوان‌ها شده است.
مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی گفت: آخرین اخطار طبیعت در خصوص مصرف نامناسب آب، نشست زمین است و برای جلوگیری از نابودی آبخوان‌های زیرزمینی باید مدیریت همزمان عرضه و تقاضای آب انجام شود.
وی با اشاره به تدوین طرح سازگاری با کم آبی در استان‌های شرقی کشور افزود: با توجه به گرم شدن زمین این راهکار برای مقابله با کمبود آب کافی نیست، بنابراین نیازمند شیرین سازی و انتقال آب از دریای عمان هستیم.
علائی ادامه داد: طرح انتقال آب دریای عمان به سه استان شرقی کشور شامل سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و خراسان رضوی با حضور مسوولان استانی و کشوری در هفته دولت امسال آغاز می‌شود.
خشکسالی و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، مهمترین علت فرونشست زمین و دشت‌های بحرانی است اما در کلانشهر مشهد جدا از ین علت، به صورت مداوم شاهد فرونشست هایی در خیابان‌های شهر به خصوص در بافت قدیمی هستیم که برخی کارشناسان علت وقوع آن را وجود قنات‌های قدیمی زیر بافت شهری می‌دانند که این امر مزید بر علت شده است.
لزوم در اختیار گذاشتن نقشه قنوات قدیمی
معاون بهره‌برداری شرکت آب و فاضلاب مشهد نیز در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: قنات‌های متروکه‌ای در این شهر بویژه در محدوده بافت قدیمی وجود دارد که حراست و حفاظت از آنها بر عهده شهرداری است.
حسن آقایی افزود: قنات‌های قدیمی گاهی منجر به نشست زمین می‌شوند لذا شهرداری باید ضمن تهیه نقشه قنوات، این نقشه را در اختیار دستگاه‌های مختلف قرار دهد تا حین اجرای پروژه‌های مختلف و انجام اصلاحات، وجود قنات‌ها مد نظر باشد.
وی با بیان اینکه در حال حاضر این شرکت به نقشه قنوات شهر دسترسی ندارد، ادامه داد: در بیشتر موارد فرونشست‌های زمین را به فرسودگی شبکه آب و ترکیدگی لوله آب شهری نسبت می‌دهند، این درحالی است که شبکه جمع‌آوری آبهای سطحی و همچنین شبکه آبیاری فضای سبز شهرداری نیز مانند شبکه آب شهری می‌تواند فرسودگی و نشتی داشته باشد.
معاون شرکت آب و فاضلاب مشهد گفت: چندی پیش، وجود قنات متروکه در خیابان کفایی مشهد منجر به نشست شبکه فاضلاب شده بود.
وی افزود: عوامل متعددی در فرونشست‌ها دخیل هستند که باید مطالعات جامع در این زمینه انجام شود.
لزوم انجام مطالعات جدی در زمینه فرونشست‌ها
نایب رییس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی شهر مشهد نیز گفت: موضوع فرونشست در مشهد مربوط به دشت مشهد و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است و فقط مربوط به محدوده مرکزی شهر نیست بلکه تمام شهر و روستاهای اطراف را شامل می‌شود.
سید مسعود ریاضی افزود: وجود ترک‌های عمیق که بیشتر در روستاهای اطراف مشهد دیده می‌شود مربوط به فرونشست دشت مشهد است اما نشست‌های موضعی و سطحی در داخل شهر نمی‌تواند ناشی از نشست دشت باشد، چرا که نشست‌های ناشی از فرونشست دشت مشهد عمیق است.
وی ادامه داد: در فرونشست زمین در مشهد و بافت مرکزی شهر عوامل مختلف می‌تواند دخیل باشد و برخی آن را به وجود قنوات قدیمی در زیر شهر مربوط می‌دانند اما با حدس و گمان نمی‌توان در این خصوص چاره‌اندیشی کرد و باید مطالعات دقیق‌تری انجام شود.
نایب رییس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی شهر مشهد گفت: اگر در سطح شهر فرونشستی ناشی از نشت دشت مشهد صورت گیرد، تاثیرات بسیار مخرب به خصوص در تاسیسات مختلف آب، برق و گاز می‌تواند داشته باشد لذا نباید نسبت به این موضوع بی‌تفاوت بود.
وی افزود: از قنوات همیشه به عنوان عامل فرونشست زمین نام برده شده است اما کار دقیق برای شناسایی این قنوات انجام نشده لذا باید در این زمینه مطالعه و کار دقیق انجام شود.