بحران کرونا همه ابعاد زیستی، اقتصادی، تعاملات، مبادلات و حتی آئین های کهن را تحت تاثیر قرار داد؛ مدارس و بسیاری از اصناف را تعطیل، خانه مانی اجباری و سفرها ممنوع شد؛ مردم پس از باور بحران کرونا، ساز همراهی و همدلی کوک کردند؛ خیابان ها خلوت شد کادر درمانی نشان ایثار از مردمان خویش دریافت کرد، خیران به میدان آمدند، دید و بازدیدهای نوروزی تعطیل شد و حتی تاریخ سرزمینمان نخستین ۱۳ بدر خالی از مردمان را تجربه کرد؛ بهار شد، هیولای وحشی در گیلان مهار شد و حتی روزهای سفید را هم تجربه کرد؛ اما سفرها که آغاز شد بار دیگر خشم کرونا فزون شد تا به امروز که بار دیگر بیمارستانها پر و وضعیت در استان قرمز اعلام شد تا به اکنون که محرم با همه اعتقاد و خلوص مردم در راه است.
اگرچه متاسفانه در روزگار امروزمان بیشتر آئین های بی ریای محرم مان دیرزمانی است که از سجاده های به آب سپرده پدربزرگ، زیارت عاشورای سحرگاهان، بیرق های سیاه و سبز خانه های کاهگلی، عطر نذری های مادربزرگ، لبخند کودکان فقیر و یتیم در شمردن ظروف نذری، قل قل سماورهای پرآتش بزرگ، صدای برق انداختن استکان های کوچک چای در مراسم ساده روضه خوانی و صدای پر حزن و اخلاص مداح پیر و غیره فاصله گرفته و جای خود را به بدعت هایی گاه کژفرم چون اشعار ناموزون و حرکاتی بی مفهوم و پر هیاهو و مانند آن سپرده است؛ اما هنوز، آئین هایی پابرجاست که نمادی از اعتقادات ریشه داری هستند که بیانگر قدمت و پیشینه تاریخی جامعه و گویای هویت فرهنگی سرزمینمان است.
گیلان بی هیچ گزاف و گمان یکی از کهنسال ترین خاستگاه های فرزندان ایران زمین و فرازگاه تاریخ تشیع این مرز و بوم بوده و همچنان پابرجا و زنده به آئین هایی است که کهن است و کهنه نیست؛ علم بندی، علم واچینی، تعزیه، چهل منبر، کرنا نوازی و کرب زنی تنها چندی است از بسیار که هماره در این روزها همایشی عظیم از هزاران هزار نفر خلق می کرد اما امروز هیولایی بر سلامت آدمیان چنگ افکن شده و همه معادلات را بر هم زده اما مردمان این سرزمین هیچ گاه صفای احترام به آئین هایشان را از دست نخواهند داد و امسال نیز به شرط منطق و بصورت نمادین آئین ها محدود اما در خلوت، خلوصشان بیش کرده و اعتقاداتشان را پاس می دارند.
هر سال وقتی این روزها می رسید با نزدیک شدن به محرم همه در تب و تاب آماده ساختن کرنا (به فتح ک) در آستانه اشرفیه (کرنا یکی از سازهای منطقه است که تا پیش از این برای اطلاع رسانی و اعلام خبری به مردم از آن استفاده می شد و امروزه تنها به عنوان ساز مراسم عزاداری شخصی و مذهبی از آن استفاده می شود؛ تک نواز گروه، مصیبتی از امام حسین (ع) را در داخل کرنا دمیده و پس از آن صدای "وای وای" از کرنای او به گوش می رسد در این لحظه گروه، نوای "حسین وای" را در کرنا می دمند و بدین ترتیب شنوندگان "وای وای، حسین وای" را از تک نواز و گروه او می شنوند.) و طشت گذاری در تالش و آستارا (در این آئین ریش سفیدان هر محله، طشتها را بر دوش حمل کرده و وارد مساجد می شوند، حاضران در مسجد به احترام به پا خواسته و در جلو آنان دسته سینه زنی با شعار 'الدخیل یا ابوالفضل' سینه می زنند) و بسیار آئین دیگر می شدند تا شب هفتم محرم، راهی ماسوله شوند و آئینی پاک از نیاکان به جا آوردند؛ علم بندان ماسوله که این روزها به نمادی از عزاداری گیلان تبدیل شده است.
علم بندی در ماسوله، بی تردید یکی از زیباترین مراسمی است که نه در استان، بلکه مورد توجه بسیاری از مردمان کشور و سرزمین های دور قرار دارد؛ مراسمی است که هر ماسوله ای در هر کجای دنیا می بود بنا به اعتقاد خویش تلاش می کرد تا در این مراسم حضور یابد؛ در این روز ماسوله ای ها از هر گوشه و کنار کشور و چه بسا خارج از کشور در موطن کهن خویش جمع می شدند تا آئینی از سر اعتقاد و معرفت و اخلاص بجا آورند.
ماسوله ای ها در چهار محله مسجد بر، خانه بر، کشه سر و اسد محله جمع می شدند و جمعیتی هزارهزار روانه بقعه عون ابن محمدبن علی (از نوادگان حضرت علی(ع)) می شوند تا هریک در میان ضجه سنج ها و فریاد 'میر علمدار نیامد' علم محله خویش تحویل گیرند و راهی کوی خود شوند ...
عطر بخشندگی و سخاوت فضای ماسوله را پر می کرد و جمعیت به سوی گنبد و مناره ای به رنگ سبز تیره روان می شدند و تا به بقعه می رسیدند، شیون سنج و زنجیر بیش می شد و کهن زنان و جوانانی که تا پیش از محرم بر بام خانه ای که حیاط خانه ای دیگر بود، رو به وسعت طبیعت، رنگ به رنگ با قلاب نقش می ساختند؛ اینک اشک ها به گوشه چارقد پاک می کردند تا بر تالار مسجد علم ها بر دوش نمایندگان چهار محله نهاده شود؛ نیت ها خالص می کردند و دعا می کردند که نه فقط برای خود بلکه برای هر کس که التماس دعایی داشته است.
گویی علم ها هم بر گرفته از معماری کهن ماسوله است؛ علم ها عمودی هستند و گاه بر بالای علم پنجه ای فلزی است نمادی از دست بریده علمدار کربلا.
علم های محلات چهارگانه، توسط هیأت امنای هرمحله در داخل بقعه متبرکه عون ابن علی (ع) با نمادهایی عاشورایی ملبس شده اند و جمعیت سوگ ناک فریاد می زنند: ای اهل حرم میر علمدار نیامد - علمدار نیامد - علمدار نیامد و ...
دسته "مسجد بر" به احترام وجود بقعه، نخستین علم را دریافت می کرد و غوغای جمعیت، و دسته های دیگر به نوبت در گردشی سالانه، علم های خود را از پنجره بالای بقعه دریافت می کردند اما طبق سنت های قدیمی، هر محله چند علمدار از خانواده های اصیل، ریشه دار و قدیمی دارد که وظیفه علمداری، نسل به نسل به آنان رسیده است.
علمها تا رسیدن به مساجد محله ها در دستان علمداران و زمزمه جاری نوحه خوانی و در حلقه عزاداران، ماسوله را دور می زنند و در مسجد خود می مانند تا عاشورا که در مراسمی خاص دوباره به بقعه بازگردند.
آئین علم بندی ماسوله سابقه کهنی دارد و بنا به روایتی ۸۰۰ سال بر آن می گذرد و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
مراسم پایان از نیمه شب عاشورا با نظمی خاص از مسجد بر با حرکت دسته عزاداری آغاز می شود.
دسته محله "خانه بر" وقتی حرکت خود را شروع می کند که دسته "مسجد بر" از بام "خانه بر" گذشته باشند و همینطور محله های "کشه سر" و "اسد محله" در انتظار دسته عزاداری "خانه بر"و "کشه سر"می مانند که در پی آنان ماسوله را دور بزنند و شب عاشورا را صبح کنند.
اجرای آئین ها منتظر تصمیم ستاد کرونا
آنچه بیان شد آئین علمبندی ماسوله بود که هر ساله برگزار می شد اما امسال بسیاری از ماسوله ای ها در گفت و گو با ایرنا بیان کردند که بدلیل قرمز شدن وضعیت کرونا در گیلان به ماسوله نخواهند رفت و عده ای هم اعلام کردند برای اجرای مراسم منتظر تصمیم ستاد کرونا می مانند.
شجاع روحی ماسوله رئیس هیات امنای مسجد عون بن علی ماسوله در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: منتظر تصمیم ستاد کرونا می مانند و در صورت اجازه ندادن برای برگزاری این آئین کهن بنا به احترام برای سلامت مردم، این آئین تنها به صورت نمادین برگزار می شود.
وی اظهار داشت: آئین علم بندی ماسوله بصورت اجتماع عظیم برگزار می شود؛ لذا قرار شد ستاد کرونای شهرستان تشکیل و تصمیم نهایی را مبنی بر برگزاری یا عدم برگزاری اعلام کنند. در ماسوله نیز نشستی با حضور هیات امنای مساجد و مسئولان برگزار کننده این آئین تشکیل می شود که نتیجه بصورت قطعی تا هفته آینده اعلام می شود.
وی گفت: تصور می کنم امکان برگزاری آئین علم بندی به صورت سابق بسیار ضعیف است؛ ممکن است بسیار محدود و با رعایت کامل پروتکل های بهداشتی و بصورت نمادین برگزار شود.
عَلمی به قدمت تاریخ
مرتضی مهدی زاده که علم سازی، حرفه اجدادی وی است در گفت و گو با خبرنگار ایرنا می گوید: نمی توان جلوی اعتقادات مردم را گرفت اما به حتم این مراسم بدلیل سلامت و حفظ جان مردم بسیار محدودتر از گذشته برگزار می شود و البته باز هم تابع رای اکثریت هستیم و منتظر تصمیم ستاد کرونا می مانیم.
وی در خصوص علم های ماسوله توضیح می دهد: علم برنجین تاریخی ماسوله با ۲۲۵ سال قدمت با نام علم اسدمحله است و علم محله های خانه بر، مسجد بر و اسد محله در یک تاریخ درست شده اند اما فقط علم کشه سر هست که مربوط به بیش از ۴۰۰ سال گذشته است و جنس آن نیز از برنج است.
وی ادامه می دهد: در ماسوله کتل(علمی که بر دوش می گذارند) وجود ندارد و علم های ماسوله در راستای مراودات بازرگانی تاریخی اردبیل و آذربایجان شرقی از آنجا الگوبرداری شده و سپس با ذوق و ارادت تغییراتی در آنها ایجاد شده بگونه ای که همچون علم ماسوله در هیچ کجای کشور یافت نمی شود.
وی تاکید می کند : علم ماسوله منحصر به همین شهرک تاریخی است و برای جلوگیری از انتشارش، برای هیچ استان و شهری خارج از ماسوله سفارش نمی پذیرد.
مهدی زاده نمادهای علم ماسوله را نشانی از پنج تن آل عبا می داند و می گوید: در دو سوی آن اژدهایی است که سمبل نگهبانی از پنج تن آل عباست و آیات قرآنی و اشعاری درارتباط با فتح و جنگ و پیروزی در ساخت این علم ها به کار رفته است.
وی تاکید می کند: این آئین بقدری کهن و از سر اعتقاد است که به قدمت سالیان دوام آورده و در فهرست آثار معنوی کشور نیز به ثبت رسیده است اما متاسفانه کرونا موجب تغییراتی شده و ما نیز تا تصمیم نهایی ستاد کرونا و نشست هیات امنا منتظر می مانیم.
نحوه برگزاری آئین علم بندی اطلاع رسانی می شود
احمد نجیبی مدیر پایگاه میراث فرهنگی ماسوله نیز تاکید کرد : نتیجه نهایی برگزاری آئین علم بندی ماسوله بزودی و پس از برگزاری نشست های تعریف شده اعلام می شود.
وی اظهار داشت: آئین علم بندی ماسوله امروز به نمادی از آئین عزاداری گیلانیان در ماه محرم تبدیل شده و هر ساله گردشگران بسیاری از داخل و خارج از کشور برای برگزاری این مراسم به استان گیلان سفر می کردند اما امسال بدلیل بحران کرونا در شرایط کشور و جهان تغییراتی ایجاد شده است و بر همین اساس برگزاری اجتماعات نیز بسته به تصمیمات ستاد کرونا است که نتیجه از طریق رسانه ها اعلام می شود.
آئین ها نمادی از اعتقادات ریشه داری است که یادگارهای پیشین است وعلاوه بر اینکه بیانگر قدمت و پیشینه تاریخی جامعه مان است، گویای هویت فرهنگی نیز محسوب می شوند؛ فرهنگ هر قوم و ملتی ترکیبی از اعتقادات، باورها، اسطوره ها، آئین ها و مراسم و به طور کلی شیوه ها و الگوهای زندگی است که درطول تاریخ توسط پیشینیان و اجداد انسان ها ساخته و پرداخته شده و طی فرایند جامعه پذیری از نسلی به نسل دیگر، منتقل و موجب تداوم و حفظ الگوهای اجتماعی و فرهنگی در جامعه می شود.
اما آنچه بارز است این است که آئین ها بجاست و اگرچه کرونا امسال تنها بتواند در شمایل نحوه اجرای آن ها تغییری ایجاد کند اما ذره ای در اعتقاد و باورهای خالصانه این مردم خللی ایجاد نخواهد کرد؛ بحرانی ناخواسته بر سلامت آدمیان چنگ افکن شده که می بایست منتظر تصمیم تصمیم گیران ماند اما نیک بدانیم پیام عاشورا آزادگی و روشنگری است؛ کاش! سادگی این فرهنگ آرام و آزاده را به هیاهو و کج سلیقگی بدعت نخراشیم.