سه شهرستان مرزی سرخس، کلات و درگز در شمال خراسان رضوی و هم مرز با کشور ترکمنستان دارای رودخانه‌های فصلی و دائمی هستند که جریان آب در آنها از خاک ایران به سوی کشور همسایه است.
با وجود کاهش درآمدهای نفتی بواسطه تحریم های غیرقانونی علیه ایران در یک اولویت سنجی صحیح و مطابق با اسناد بالادستی نظام، سدسازی در این شهرستان‌ها با هدف مهار سیلابها و روان آبهای استان و بویژه مشهد مورد توجه قرار گرفت و بودجه مناسبی برای این طرح های کلیدی در دولت های یازدهم و دوازدهم تامین و تخصیص یافت.
بر اساس گزارش درگاه صندوق توسعه ملی از سال ۱۳۷۹ که این صندوق با نام ذخیره ارزی تاسیس گردید تا پایان سال ۹۷ در مجموع هفت میلیارد و ۹۹۹ میلیون دلار از منابع ارزی این نهاد مالی برای مهار و تنظیم آبهای مرزی کشور پرداخت شده است.
به گزارش همان صندوق، خراسان رضوی ۸۴ میلیون دلار اعتبار ارزی بابت طرح‌های ملی آب و خاک دریافت کرده است که اعتبارات ارزی مربوط به آبرسانی روستایی و آبیاری تحت فشار در بخش جداگانه پرداخت شده است.
سهم خراسان رضوی از دریافت اعتبارات ریالی این صندوق نیز قابل توجه است که شامل همه حوزه‌های عمرانی شده و جایگاه دوم را پس از تهران نصیب این استان کرده است ماحصل این اعتبارات و تلاش‌های محلی از اجرا تا توجیه ساکنان محلی بالادست و پائین دست سدها، ساخت ۶ سد مهم در این خطه در عمر این دولت بوده است.
شهرستان سرخس در ۲۰۲ کیلومتری شمال شرق مشهد واقع است و از نظر منابع آب، سد مهم دوستی را در خود جای داده است، بر اساس اعلام مسوولان شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی ذخیره آب سدهای بزرگ و در حال بهره برداری خراسان رضوی یک میلیارد و ۵۱۲ میلیون مترمکعب است حال آنکه یک میلیارد و ۲۵۰ میلیون مترمکعب از این حجم مربوط به سد دوستی مشترک بین ایران و کشور ترکمنستان است همین گزاره به تنهایی مبین اهمیت سد دوستی در شهرستان سرخس است سدی که در دوران دولت اصلاحات به بهره‌برداری رسید.
روند سد سازی در سرخس و مهار سیلابهای بهاری و ذخیره سازی آب های سطحی منطقه در داخل کشور در دولتهای بعد با سد شوریجه تداوم یافت. این سد در ۱۱۰ کیلومتری شرق مشهد و ۱۲۰ کیلومتری جنوب مرکز شهرستان سرخس قرار دارد و عملیات ساخت آن اکنون ۲۵ درصد پیشرفت داشته است هرچند اخیرا ساخت این سد با مشکلاتی روبرو شده است.
فرماندار سرخس درباره برخی مشکلات تکمیل این سد گفت: اعتبارات ملی و مصوب وزارت نیرو برای ساخت این سد در شهرستان اندک است و به چالش اصلی ساخت آن تبدیل شده است.
محمد رضا رجبی مقدم افزود: ساخت سد شوریجه یکی از اقتصادی ترین طرح‌های این شهرستان است که به فراموشی سپرده شده و بودجه آن بسیار اندک است بطوریکه امسال ۴۰۰ میلیارد ریال بودجه برای آن در نظر گرفته شده ولی هنوز به تصویب نرسیده است لذا به دنبال تامین بودجه از دیگر بخش‌ها هستیم.
وی ادامه داد: در حال حاضر پیمانکار این طرح طلبکار است و فقط مهاربند سد تکمیل شده و در مجموع از سال ۹۴ که ساخت آن آغاز شده تاکنون مجموعه سد و تاسیسات جانبی آن ۲۵ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است.
فرماندار سرخس گفت: این سد با ظرفیت ذخیره ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب با هدف مهار سیلابهای رودخانه کشف رود بر روی این آبراه در حال ساخت است که در صورت تکمیل، حجم قابل توجهی از آب را در خود نگهداری می‌کند.
کلات پیشتاز در سد سازی و مهار سیلابها
شهرستان کلات در خراسان رضوی همه ساله در فصل بهار گرفتار سیلابهای مخرب و خسارتهای حدود ۳۰۰ میلیارد ریالی در این فصل است اما با اولویت سنجی مناسب در دولت کنونی از نظر ساخت سد و مهار سیلاب در میان سایر شهرستانهای خراسان رضوی پیشتاز است.
سدهای زاوین با ظرفیت ۲.۵ میلیون مترمکعب، چهچهه با ظرفیت ۱۹ میلیون مترمکعب و قره تیکان با ۲۱ میلیون مترمکعب گنجایش در این شهرستان مرزی در دولت دکتر روحانی تکمیل و در سال نخست بهره برداری آبگیری شده‌اند.
فرماندار کلات به توفیق خراسان رضوی در مهار آبهای مرزی اشاره کرد و گفت: هدف ساخت سه سد در این شهرستان ذخیره این منابع در داخل کشور و مهار سیلابهاست و اکنون این هدف مهم در کلات محقق شده است.
مهدی ناصری افزود: سد زاوین با هدف کنترل سیلابها به بهره برداری رسیده است و دیگر سدهای ذکر شده علاوه بر این هدف برای مصارف کشاورزی و تامین منابع آب کشاورزان محلی ساخته شده‌اند هرچند در ابتدا ایده‌ای نیز برای انتقال آب از این سدها مطرح بود که اکنون عملیاتی نشده است.
وی ادامه داد: کشاورزان این شهرستان در شمال شرق استان خراسان رضوی استفاده‌ای از منابع آب و پایاب سدهای چهچهه و قره تیکان در این منطقه نداشته و از چنین امکان مهمی برای توسعه کشت و کار بی‌بهره هستند.
فرماندار کلات در تشریح این چالش گفت: مشکلات فنی و اجرایی اولیه پس از ساخت سد چهچهه و باقی ماندن این ایراد و مشمول مرور زمان شدن، لوله‌های انتقال آب به شبکه آب کشاورزی را در طول این سالها دچار رسوب و نقص نمود.
وی افزود: با اینکه سازمان جهاد کشاورزی حدود ۳۰۰ میلیارد ریال برای بهره مندی کشاورزان از پایین دست سد، تاسیسات کشاورزی ایجاد کرده است اما مادامی که آب از طریق شبکه اصلی انتقال تحویل کشاورزان نشود این تاسیسات قابل بهره برداری نخواهد بود و بیم آن می‌رود مرور زمان مانند سد چهچهه، موجب وارد آمدن خسارت به تاسیسات یاد شده جهاد کشاورزی گردد.
ناصری ادامه داد: تکمیل قطعاتی در خطوط یک و دو انتقال آب هنوز تکمیل نشده است.
وی گفت: اهالی روستاهای قره تیکان، چهچهه، سنگانه و محلات عشایری منطقه با حدود ۲ هزار خانوار در انتظار بهره مندی از پایاب سد چهچهه با حدود ۲۰ میلیون متر مکعب ذخیره آب هستند.
پیگیری‌های ایرنا حکایت از آن دارد که وعده تکمیل خطوط انتقال اصلی آب سد محقق نشده و پاسخ مناسبی از شرکت آب منطقه‌ای نیز در این خصوص دریافت نشده است.
مرکز شهرستان ۳۸ هزار نفری کلات در ۱۵۵ کیلومتری شمال شرق مشهد واقع است.
کلات مرکب از دو بخش مرکزی و زاوین، ۶۸ روستا دارد. ۲۷ هزار نفر از جمعیت این شهرستان ساکن روستاها، مناطق عشایری و محلات دامداری هستند. این شهرستان از شمال و شرق با کشور ترکمنستان هم مرز است.
بهره‌برداری از دو سد در شهرستان درگز
شهرستان ۷۵ هزار نفری درگز در ۲۵۴ کیلومتری شمال مشهد واقع است. این شهرستان نیز از شمال با کشور ترکمنستان هم‌مرز است.
براساس اعلام فرماندار درگز، سد درونگر با گنجایش ۲۰ میلیون متر مکعب در این شهرستان پیشتر ساخته شده است و طی بهار امسال سرریز شد و سد تازه ساز ابیورد نیز ابتدای امسال آبگیری گردید، این سد دی ماه پارسال با حضور وزیر نیرو در این شهرستان مرزی به بهره‌برداری رسید.
بر اساس اعلام مدیران شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی عملیات ساخت سد مخزنی - خاکی ابیورد در مسیر رودخانه زنگلانلو واقع در جنوب شرقی درگز سال ۱۳۸۳ آغاز شد و در سوم دی ماه پارسال با حضور وزیر نیرو با پایان عملیات اجرایی مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
سد ابیورد نوید بخش کشاورزی صنعتی درگز
سد ۴۳ میلیون مترمکعبی ابیورد با رعایت تمامی پروتکل‌ها و سرمایه‌گذاری ۲ هزار و ۱۵۰ میلیارد ریال، با هدف تامین آب آشامیدنی و بهداشتی شهر درگز و روستاهای این محدوده و تامین آب مورد نیاز صنایع فعال در منطقه و همچنین گلخانه‌ها ساخته شد.
فرماندار درگز در این باره گفت: آبگیری سد ابیورد به خاطر برخی مسائلی که در سد وجود دارد متوقف شده و لازم است آبها تخلیه شود تا عملیات بتن ریزی تکمیل گردد.
علی فراهی افزود: هنوز کارهایی برای تحویل نهایی سد لازم است که باید انجام گیرد، آبگیری برای آزمایش سد انجام شده و مشخص گردید در حد جریان یک شیر آب خانگی در حدود ۲۰۰ متر پایین تر از سد، آب مانند چشمه کوچکی از زمین خارج می‌شود لذا مقرر شد ابتدا پیمانکار مطابق تعهد خود با تزریق بتن این مشکل را برطرف کند تا سد به طور کامل به شرکت آب منطقه‌ای تحویل شود.
وی به نقش مهم سد ابیورد در مهار سیلابهای مرزی در منطقه اشاره کرد و ادامه داد: علاوه بر تامین آب شرب مرکز شهرستان برنامه ریزی بلند مدت برای استفاده از آب سد در بخش کشاورزی صنعتی اتخاذ شده است.
فرماندار درگز گفت: بر اساس موافقتنامه‌های انجام شده با ستاد اجرایی فرمان حضرت امام (ره) مقرر شده است ۹۹ هکتار از اراضی منطقه برای احداث گلخانه صنعتی در اختیار این نهاد قرار گیرد و از سوی دیگر آب این مجموعه صنعتی از سد ابیورد تامین شود.
سد ابیورد نیازمند اقدامات تکمیلی
مدیر عامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی نیز در این باره گفت: سدها ابرسازه هایی هستند که تا آبگیری نشوند مسائل آن مشخحص نمی‌شود، امسال با آبگیری سد ابیورد مشکلات آن مشخص شده و تصحیح آنها طی برنامه ای در اختیار پیمانکار است.
محمد علایی افزود: اکنون با یک برنامه زمان بندی مشخص شده قرار است پیمانکار مشکلات را مطابق تعهدات قانونی خود برطرف کند تا در بهار سال ۱۴۰۰، سد ابیورد دوباره آبگیری شود.
وی ادامه داد: مشاور و پیمانکار پروژه نمی‌توانند تکمیل سد و رفع اشکال آن را مشروط به پرداخت بدهی‌های خود کنند زیرا تکمیل این طرح جزو تعهدات پیمانکار است.
۹ خرداد ماه پارسال نیز در زمان آبگیری آزمایشی، تونل انحرافی انتقال آب سد ابیورد دچار نشت شد که مدیر روابط عمومی شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی در تشریح این واقعه گفته بود: پس از آبگیری آزمایشی تونل انحرافی انتقال آب "اسپیان" در پروژه سد ابیورد درگز مشخص شد که بخشی از این تونل دچار نشت آب شده است.
کاظم جم افزود: پس از این حادثه که خسارتی برای زمین‌های کشاورزی ایجاد نکرده بود آبگیری تونل متوقف شد و ماشین آلات شرکت آب منطقه‌ای منطقه را ترمیم کردند.
با این اوصاف هرچند سدسازی در نوار شمالی خراسان رضوی با چالش‌هایی روبرو بوده و همچنان نیز درگیر این مشکلات می‌باشد، روند مهار آبهای سطحی و سیلابهای فصلی در این منطقه، موفق ارزیابی شده و اهداف کلان کشور در سیاست‌های بالادستی در خصوص مهار آبهای مرزی نیز محقق شده است.