افت و خیزها در ذات بورس نهفته است

خلق و خوی بورس را دریابیم
اقتصاد به طور کل و بورس و بازار سرمایه به طور خاص شبیه آدم‌ها هستند. چطور ما چرخه خلقی داریم؛ در طول هفته، ماه و یا حتی در طول روز گاهی شادیم و خوش خلق‌وخوی و گاه افسرده و غمگین؛ بورس نیز تابع چرخه اقتصادی است و در یک دوره زمانی مراحل و حال و احوال مختلفی را به خود می‌بیند.

 اگر نمودار شاخص کل و یا نمادهای مخالف در بورس را مشاهده کنید، نخستین چیزی که به چشم می‌آید قله‌ها و دره‌هایی است که در کنار هم بیش از هر چیز رشته کوهی را به نمایش می‌گذارند که تجسمی از فراز و فرودهای بورس در یک دوره زمانی مشخص است. چرخه خلقی بورس چهار مرحله دارد که در جدول زیر نشان داده شده است.

سهامی که به عنوان کالا در بازار سرمایه خرید و فروش می‌شود، در واقع سهام کسب و کارهایی است که اجزای ریز و درشت اقتصاد یک کشور را شکل می‌دهند. پس طبیعی است که با رونق اقتصاد، بورس نیز رونق بگیرد و همراه با رکود آن دچار رکود شود.
واقعیت این است که ماهیت بورس با نوسان گره خورده و این شامل همه بورس‌ها از نیویورک و لندن و پاریس گرفته تا دوبی، ریاض و پکن می‌شود. اما نوسان و افت‌ و خیز در بازارهای سرمایه یکسان نیست و در زمان‌ها و مکان‌های مختلف متفاوت است.

فعالان بازار بورس به صورت روزانه بر مبنای مقدار نوسان‌ موجود در هر سهم دست به معامله می‌زنند و به اصطلاح «نوسان‌گیری» می‌کنند. شاخص کل بازار سرمایه نیز ممکن است دچار نوسان‌های ضعیف و گاه شدید شود. بازار هر بار که در یک دوره زمانی رشد قابل توجهی را تجربه می‌کند، روند نزولی به خود گرفته و به اصطلاح دوران اصلاح سهام آغاز می‌شود.

ممکن است بورس یک کشور، زمانی که بازار سرمایه کشورهای دیگر شاهد افت شدید است، با رشد مواجه شود- عکس این قضیه نیز صادق است. هرچند امروزه با جهانی شدن اقتصاد بازار سرمایه در کشورهای مختلف بر همدیگر تأثیر می‌گذارند، اما حدی از استقلال و تفاوت وجود دارد که ناشی از شرایط خاص اقتصادی، سیاسی و حتی وضعیت اجتماعی و فرهنگی هر کشور است.

تاریخ بورس سرشار از افت و ریزش است
نوسان‌های جزئی و کم و بیش معمولی جزو ذات بازار سرمایه است، اما تاریخ بازارهای مالی جهان سرشار از افت و خیزهای شدید و معنادار نیز هست. رکودهای اقتصادی در اواخر دهه ۱۹۲۰، دهه ۱۹۷۰، سال ۲۰۰۸ و جدیدترین آنها مشکلات اقتصادی ناشی از همه‌گیری ویروس کرونا اثرات عمیقی بر بازار سرمایه داشته و کاهش شدید شاخص‌های بورس در سراسر جهان را در پی داشته است.

در رکود تاریخی سال ۱۹۲۹ و سال بعد از آن شاخص داوجونز به ترتیب ۱۷.۱۷- و ۳۳.۷۷-  درصد در سال افت داشتند. افت و کاهش شدید این شاخص در سال ۱۹۳۱ نیز ادامه داشت و به ۵۲.۶۷- درصد رسید که در تاریخ بورس آمریکا بی‌سابقه است. این شاخص تا پایان دهه ۱۹۳۰ در سال‌های ۱۹۳۲ و ۱۹۳۷ نیز به ترتیب ۲۳.۰۷- و ۳۲.۸۲- درصد افت را تجربه کرد.

با وقوع بحران مالی در سال ۱۹۷۳ و سپس در ۱۹۷۴، شاخص داوجونز به ترتیب ۱۶.۵۸- و ۲۷.۵۷- درصد کاهش را به خود دید. سپس این شاخص در سال ۲۰۰۲ نیز ۱۶.۷۶- درصد کاهش را تجربه کرد، اما در بحران مالی سال ۲۰۰۸ تجربه دهه ۱۹۳۰ دوباره تکرار شد.

صاحب‌نظران اقتصادی بحران مالی سال ۲۰۰۸ را بزرگترین بحران مالی اقتصادی در مقیاس جهانی بعد از رکود اقتصادی سال ۱۹۲۹می‌دانند. این بحران مالی که از آمریکا و به ویژه از بازار مسکن این کشور آغاز شد، پیامدهای زیانباری برای بازارهای مالی سراسر دنیا در بر داشت به‌گونه‌ای که تغییر سالانه شاخص داوجونز برای این سال ۳۳.۸۴- درصد و شاخص اِم‌اِس‌سی‌آی (MSCI) که نشان دهنده میانگین قیمت سهام ۱۶۴۷ شرکت بزرگ حاضر در بورس جهان است، ۵۳.۷۵- درصد بود.

کرونا و افت شدید بازارهای مالی جهان
جدی‌ترین تجربه افت شدید و به اصطلاح «شارپی» بازارهای مالی دنیا به شیوع ویروس کرونا و به دنبال آن اعمال محدودیت‌ها در کشورهای مختلف مربوط است.
در هفته آخر ماه فوریه (اوایل اسفندماه) شاخص اِم اِس سی آی(MSCI) ۸.۹ درصد کاهش یافت.

شاخص بورس آلمان نیز در اواسط ماه مارس ۲۰۲۰ با ۷ درصد کاهش به پایین‌ترین حد از سال ۲۰۱۶ رسید. همچنین شاخص‌های بورس لندن و پاریس به ترتیب ۶ و ۸ درصد افت داشتند.

پیش از بازارهای اروپایی، بورس نیویورک نیز در ماه مارس سال جاری میلادی افت ۷ درصدی را تجربه کرده بود. شاخص اِس اَند پی ۵۰۰ (S&P۵۰۰) که بیانگر میانگین قیمت ۵۰۰ شرکت برتر بورس نیویورک است، ۷ درصد سقوط کرد. این میزان افت از زمان رکود اقتصادی سال ۲۰۰۸ بی‌سابقه بود.

افت شاخص‌های اصلی بازارهای بورس در کشورهای آسیایی نیز از اواخر ماه ژانویه آغاز شده بود. شاخص «نیکی ۲۲۵» بورس ژاپن با نزول ۱.۷ درصدی به ۲۲,۹۷۷.۷۵ واحد رسید. شاخص «کوسپی» بازار بورس کره جنوبی نیز افت ۱.۷ درصدی را تجربه کرد. در نهایت اینکه شاخص بورس هنگ کنک ۲.۴ درصد و شاخص «سنسکس» هند نیز ۰.۷ درصد کاهش داشتند.

حک بورس در بافت سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جامعه
طبق گفته‌ها و شواهدی که ارائه شد، می‌توان گفت افت‌وخیز در ذات بورس قرار دارد و بخشی از ماهیت آن است. در این میان آنچه اهمیت دارد، رفتار سهامداران در زمان افت و خیزهای قابل توجه بورس است. نتایج بیشتر مطالعات انجام شده نشان می‌دهد به طور کلی چهار عامل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی-فرهنگی و روانی به عنوان عوامل بیرونی و دو عامل شرایط بورس و شرکت‌ها به عنوان عوامل درونی رفتار سهامداران را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

یعنی رونق و ریزش بورس را نباید تنها به یک عامل نسبت داد. به طور مثال نمی‌توان گفت رفتار و یا موضع گیری‌ها و سیاستگذاری‌های یک دولت خاص باعث و بانی افت و خیزهای بازار سرمایه است. گاهی روحیات و رفتارهای سهامداران میلیونی فعال در بورس به عاملی تعیین کننده در بورس بدل می‌شود.

درست است که در بیشتر تجربه‌های سقوط بورس که در بالا اشاره شد، رکود و بحران‌های اقتصادی نقش اصلی را داشتند اما نباید از فرهنگ و سبک زندگی مردم نیز غافل شد. برای مثال بحران مالی ۲۰۰۸ ریشه در بحران مسکن داشت که آن نیز به شدت به سبک زندگی مردم آمریکا که داشتن خانه شخصی در مرکز آن قراردارد، مربوط می‌شود. ارائه تسهیلات بی‌رویه برای خرید خانه از یک طرف و گرایش زیاد مردم آمریکا به خرید خانه‌های گران قیمت از طرف دیگر بحران ۲۰۰۸ را رقم زد.

اینجاست که جامعه‌شناسان از اصطلاح «حک شدگی» استفاده می‌کنند؛ فعالیت‌های اقتصادی چون خریدوفروش خانه یا معامله سهام در بازار بورس، در دل فرهنگ یک جامعه حک شده است.

فرهنگ، سبک و شیوه زندگی، تحصیلات، محل زندگی (روستایی، شهری)، جایگاه و پایگاه اقتصادی و طبقاتی سهامداران همچون بستری است که خمیرمایه رفتار آنها را شکل می‌دهد. سهامداری رفتاری است که در دل ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی و روحی و روانی سهامداران حک شده است.

بازار سرمایه با ریسک همراه است. افراد بسته به اینکه چه تحصیلاتی داشته باشند و هوش و سواد اقتصادی و بورسی آنها در چه سطحی باشد، رفتارهای متفاوتی از خود نشان خواهند داد. حتی جنسیت سهامداران نیز در کم و کیف رفتار آنها مؤثر است؛ بدون شک نگرش و دیدگاه زنان سهامدار همانند مردان نیست. سن نیز عاملی مهم در چگونگی فعالیت سهامداران است. همه این عوامل در میزان ریسک پذیری سهامداران و تصور و دیدگاه و پیش بینی آنها از آینده سهام تعیین‌کننده است.

همچنین، شایعه همواره عنصری مهم در بازار سرمایه بوده و هست که باید سهامداران از پیامدهای آن آگاه باشند. ویژگی‌ها و مشخصات یاد شده عاملی مهم در میزان اثرپذیری سهامداران از شایعه‌هایی است که امروزه به مدد فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی فعال در آن به سرعت برق و باد در بین جامعه پخش می‌شود.

انتظار می‌رود سهامداران ابتدا با مطالعه و به دور از تأثیر شایعه‌ها، بدبینی‌ها و خوش‌بینی‌های بی‌پایه و اساس، دانش و اطلاعات کافی درخصوص فعالیت در بازار سرمایه را کسب کنند و با قبول ذات ریسک پذیر بورس در این عرصه وارد شوند.