برخی از سنت‌ها و آیین‌های ویژه محرم درمناطق شهری و روستایی استان هرمزگان هرچند در طول تاریخ دستخوش تغییراتی شده اما نسل به نسل و سینه به سینه رونق گرفته وبا زندگی مردم عجین شده است.
آیین‌ها و سنت‌های عزاداری جزء اعتقادات مردم هرمزگان است که امسال به واسطه وجود ویروس کرونا و دستورالعمل‌های ستاد ملی کرونا برپایی برخی از این آیین‌ها که تجمع مردمی را در پیش دارد، به واسطه حفظ سلامت عزاداران ممنوع شده اما می‌توان به رسم هرساله بازگوی این سنت‌ها از نیاکانمان باشیم.
طبق اعلام اداره کل تبلیغات اسلامی هرمزگان امسال آیین‌هایی بومی و سنتی همچون میراث ۴۰۰ ساله علم گردانی در میناب، علم شمشیری قشم، چک چکو، علم گردانی، حجله گردانی، حنابندان و تابوت گردانی، شام غریبان، مراسم زیرپرچم (بندرعباس)، شیرخوارگان حسینی، تعزیه خوانی، عزاداری سنتی، دسته روی عزاداری و هرگونه تجمع مشابه در ایام محرم ممنوع شده و هیات‌ها باید پایبند به این امر باشند.
میراث ۴۰۰ ساله علم گردانی در میناب :علم گردانی در میناب آیینی حدود ۴۰۰ ساله و یکی از با ارزش‌ترین آیین‌های سنتی و مذهبی خطه جنوب کشور بوده که هر ساله در بعد از ظهر روز پنجم ماه محرم با شکوه و جلوه ی خاصی در شهرستان میناب برگزار می‌شود.
این آیین به گونه‌ای است که پیش از مراسم ۲علم پیغمبر(ص) و صاحب الزمان (عج) در ۲ حسینیه جداگانه همزمان بسته می‌شود و در بعد از ظهر روز پنجم ماه محرم که این مراسم شروع می‌شود ابتدا عَلَمی که به نام پیامبر(ص) نام دارد از منبر مولا (حسینیه ماتم قلعه) به همراه سایر علم‌ها منتصب به امامان اطهار(س) به طرف بلوار ساحلی و میدان ولایت میناب حرکت می‌کند و در بین مسیر در حوالی حسینیه صاحب الزمان (عج) (منبر لب رودخانه) قرار می‌گیرد و علم منصوب به صاحب الزمان(عج) نیز به پیشواز آن می‌آید و در این مکان مردم با ارادت خاص به امام حسین(ع) و شور هرچه تمام به عزاداری و مدیحه سرایی می‌پردازند وطبق نیتی که دارند، گوسفند قربانی می‌کنند و شربت و شیرینی بین همدیگر توزیع می‌کنند.
علم شمشیری قشم:علم شمشیری نیز از دیگر سنت‌های ۹۰۰ ساله در حیدرآباد قشم است که در روز هفتم محرم علم از حسینیه بیرون آورده و به روستای‌های اطراف قشم برده می‌شود.
عاشقان ثارالله ومحبان علی(ع) با پای پیاده علم شمشیری را از مسجد علی ابن ابیطالب (ع) شهر قشم به روستای حمیری قشم در فاصله ۱۱ کیلومتری می‌برند و بعد از ظهر در میان استقبال زنان و مردان بسیاری که برای نذر گوسفند و غیره به پیشواز می آیند، به مکان اصلی اش باز می‌گردانند.
چک چکو یا سنگ زنی نیز از آیین‌های خاص ودیرین مردم هرمزگان در ایام محرم بوده که هم اکنون نیز رواج داشته و دارد؛ عزاداران از اول تا پایان دهه محرم دایره وار علم حضرت عباس (جریده) را در میان می‌گیرند و همراه با نوحه خوانی با ۲ قطعه سنگ و یا چوب کوچک (به شکل مربع یا دایره ) با چرخش‌های موزون سنگ@ها را به هم کوبیده و در واقع نام چک چکو نیز از صدای بهم خوردن سنگ‌ها گرفته شده است.
سنگ زنان به هنگام رسیدن به درب هر خانه ای همه یک صدا و یک ریتم در حالی که سنگ‌ها یا چوب‌ها را در بالای سر به هم می‌زنند می‌گویند «چک چکو ماه محرم رسید» و صاحب خانه با شنیدن این نوا با خبر می‌شود و برای دسته‌های سنگ زن شربت و شیرینی و یا پول می‌دهد و این روند ادامه پیدا می‌کند تا تمام محله را بگردند.
هر چند از این مراسم امروز در سطح استان هرمزگان کمتر استفاده می‌شود و به نوعی به دست فراموشی سپرده شده اما هنوز هم در بعضی از تکایا و حسینیه‌های هرمزگان همچون میناب، بندرعباس و دیگر روستاهای اطراف این مراسم به خوبی اجرا می‌شود و مردم به آن پایبند هستند.
علم گردانی: هر مسجد، حسینیه و تکایا برای خود علم جداگانه ای دارد و مهم‌ترین بُعد علم گردانی، اعلام آغاز محرم و شروع آیین‌های عزاداری است که عزاداران هر روز صبح از مسجد، حسینیه و تکایای خود بیرون آمده و با پرسه در کوچه‌ها و محله‌ها همراه با سینه زنی و نوحه خوانی به جمع آوری نذورها در بین خانه‌ها می‌پردازند.
مشهورترین علم‌ها در آیین علم گردانی شامل علم حضرت ابوالفضل(ع)، ۲ علمان به نام علم پیامبر(ص) و علم صاحب الزمان(عج)، امام رضا(ع)، زین العابدین(ع) و امام حسن(ع) است.
علم از چوب بلندی حدود ۲ و نیم تا سه متر ساخته شده که از رخت علم که پارچه‌های متعددی است با رنگ‌های مختلف پوشیده می‌شود و سرعلم که به (سر شده) معروف است، دارای نقش‌های متعددی می‌باشد.
آیین حجله گردانی، حنابندان و پاتابوتی نیز در شب تاسوعا و عاشورای حسینی برگزار می‌شود و مردم استان هرمزگان هرساله با شور خاصی در ایام محرم آن را اجرا می‌کنند.
تابوت و حجله درهمه مناطق هرمزگان بویژه در حاشیه شهرها و روستاها با تفاوت‌های کمی دیده می‌شود.
مراسم حجله گردانی که به حجله حضرت قاسم فرزند امام حسن (ع)، معروف است، در شب نهم ماه محرم برگزار می‌شود و در روز عاشورا این حجله با خون حضرت قاسم آغشته می‌شود.
حجله از نظر ظاهر شبیه به تابوت با اندکی اختلاف در سطح آن است که دارای اتاقکی چوبی با ابعادی در حدود یک و نیم در ۲ متر که با آیینه‌های بزرگ و کوچک، قالیچه، سجاده، پارچه‌های رنگین و انواع وسایل تزیینی آراسته می@شود.
مراسم حنابندان نیز اگرچه گوشه‌ای از مجلس تعزیه حضرت قاسم فرزند امام حسن (ع) است اما گاه حنابندان جداگانه و در مجلس روضه خوانی شب نهم محرم (تاسوعا) اجرا می‌شود.شعرهای سوزناک که به شکل همسرایی خوانده می‌شود همراه با تزیین سینی‌های حنا، شیرینی و شمع مراسم را بسیار حزن انگیز می‌سازد.
تابوت گردانی در صبح روز تاسوعا و عاشورا در محله و در ظهر عاشورا بعد از پایان مراسم تعزیه خوانی نیز همراه با علم‌ها و حجله بر دور حسینیه و تکایا چرخانده می‌شود و پس از آن پارچه‌ها و آیینه کاری‌ها از باز کرده و برای سال آینده نگهداری می‌کنند.
از روز هفتم محرم نیز بعضی از حسینیه ها، تابوت که به تابوت امام حسین(ع) معروف است را با پارچه‌های رنگین و آیینه کاری و گاه با شمشیر تزیین می‌کنند و همراه با علم در محله‌ها می گردانند و به جمع کردن نذورات مردمی می‌پردازند، حرکت تابوت بسیار دیدنی است.
تعزیه خوانی: تعزیه خوانی نیز یک نوع بیان واقعه‌ای از صحرای کربلا و شجاعت ودلیری حضرت امام حسین(ع)، اصحاب و یارانش است که از دوره قاجاریه به این سو همواره در استانهرمزگان مورد توجه بوده و خاستگاه اصلی آن نیز شهر میناب است.
مرحوم حسینعلی قضایی مرثیه سرای بزرگ جنوبی بیشتر مجالس تعزیه را سروده یا تنظیم کرده است.
مهم ترین مرکزهای اجرایی تعزیه خوانی در استان هرمزگان در شهرهای میناب، بندرعباس، فین، رضوان، گَهره و جزیره هرمز است که در دهه اول محرم به آن پرداخته می‌شود و در ماه صفر نیز این مراسم در برخی مناطق برگزار می‌شود.
شیر و کتل نیز مراسم سنتی و دیرینه ای است که هر ساله در صبح روز دهم محرم همزمان با روز عاشورا در شهر میناب و برخی روستاهای آن مانند نوبند و بندرتیاب برگزار می شود.
در شهر بندرعباس نیز این مراسم به تقلید از میناب، از حسینیه سه زیارتان به سوی امامزاده شاه محمد تقی(ع) برگزار می‌شود.
این دسته‌های عزاداری به طور معمول از اجزا و عناصر همچون علم ها، تابوت ها، حجله‌های تزیین شده، شیر و ذوالجناح با پارچه خونین بر پشتش همراه با چند کبوتر سفید و پارچه‌های سبز رنگ تشکیل شده است.
شترهایی که حامل دیگ های بزرگ، فرش و کجاوه هستند با کودکان خردسال و چاوش خوانی که درون کجاوه‌ها قرار دارند و شمر با چهره‌ای سیاه شده و گروه اسیران، افرادی با نیزه‌هایی سیاه رنگ به طول ۲ متر در دست و لباس‌های عربی خون آلود بر تن در قالب یک کاروان حرکت می کنند.
آیین شام غریبان حسینی نیز به گونه‌ای است که عزاداران در شب یازدهم ماه محرم مانند سایر نقاط کشور دسته‌های سینه زن در حالی که شمع روشنی در دست دارند به راه می‌افتند و با سنج ودمام و زنجیرزنی به عزاداری و روضه خوانی می‌پردازند و به یاد غریبی اسیران کربلا اشک ماتم می‌ریزند.
در نهایت در روز عاشورا بومی‌های هرمزگان و همه اقوام بوشهری، آذری، لُر زبان‌های فارس، لرستانی‌ها، کردها، لاری‌ها، اصفهانی‌ها، بلوچ‌ها، خراسانی‌ها، کرمانی‌ها، یزدی‌ها و عرب‌های مقیم هرمزگان که برای خود مسجد، حسینیه یا تکیه با هیات‌های جداگانه ای دارند، همراه با دسته‌های سینه زن و زنجیرزن وارد خیابان‌های شهر بندرعباس شده و به عزداری مشغول می‌شوند، بیشتر این هیات‌ها در کنار مسجد جامع (مصلی بندرعباس) تجمع کرده و نماز ظهر عاشورا را به امامت نماینده ولی فقیه درهرمزگان وامام جمعه بندرعباس اقامه می‌کنند.