بدون شک یکی از علوم پایه و بنیادین بشر، طب است زیرا انسان از در طول حیات خود در مقاطعی با درد و رنج همراه بوده و کوشیده تا برای تسکین آلام خویش، درمانی موثر بیابد و به موازات آن در فرهنگ و تمدن ایرانی نیز که یکی از قدیمی ترین و مستحکم ترین فرهنگ های بشری به شمار می رود، علم طب همواره جایگاه ویژه و ارزنده ای داشته است. موضوع طب، طبابت و تاریخ آن در ایران باستان از علومی به شمار می رود که اغلب مورخان به آن اشاره کرده اند.
همه جوامع انسانی از تاریخ باستان عقاید پزشکی منحصر به‌فردی در خصوص شیوع و مبارزه با بیماری‌ها داشتند و اغلب به دلیل نداشتن دانش کافی، بیماری‌ها را ناشی از اراده الهی و مسائل ماوراء الطبیعی می‌پنداشتند. البته با ظهور پزشکی بر پایه علم و پیشرفت آن در سده های گذشته، تمامی این ادعاها و حتی روش‌های درمانی ضعیف و ضعیف‌تر شدند. فلسفه و هدف روز پزشک تجلیل از مقام پزشکان در جهت حفظ و نجات جان انسان‌ها است که بدون شک، بهترین هدیه روز پزشک نیز، قدرشناسی از زحمات آنان است.(۱)
هر رویداد و مناسبتی که در تقویم رسمی هر کشور مشخص می‌شود، بی‌شک از یک اتفاق نشأت گرفته و هدف خاصی را دنبال می‌کند. روز پزشک در ایران مصادف با تولد پزشک و حکیم بزرگ، ابوعلی سینا است.
ابوعلی سینا از مشهورترین و تاثیرگذارترین فیلسوفان و دانشمندان جهان به شمار می رود که آثارش در زمینه فلسفه ارسطویی و پزشکی اهمیت بسیار دارد. او ۴۵۰ کتاب در زمینه‌های گوناگون نوشته که یکی از مشهورترین کتاب‌هایش کتاب شفا (دانشنامه علمی و فلسفی جامع) و کتاب قانون (یکی از کتاب‌های معروف جهان در زمینه علم پزشکی) است.
در ایران نخستین روز از شهریور به پاس تألیفات و خدمات ابن سینا در علوم پزشکی و فعالیت او در این رشته و به منظور تجلیل از پزشکان، روز پزشک نام‌گذاری شده‌است.
اخلاق پزشکی
اخلاق جزو لاینفک علم پزشکی، به‌شمار می آید؛ از این‌رو ابن‌سینا پزشک سرآمد و مؤلف کتاب قانون در طب با اخلاق پزشکی مأنوس بوده و در این عرصه، مبانی و اصول اخلاقی را مطرح کرده است. به منظور دستیابی به اطلاعات لازم در خصوص مبانی اخلاق پزشکی در کتاب قانون در طب این موضوع، در سه محور عملکرد پزشکی ابن‌سینا، پژوهش‌ها و نگرش فلسفی وی به اسلام و اصول اخلاقی آن مورد بررسی قرار گرفته است. ابن سینا نخستین شرط لازم برای طبابت را آگاهی و تسلط پزشک برعلم طب و بخش‌های مختلف آن از جمله تشخیص، درمان، پیش‌آگاهی، پیشگیری و توان‌بخشی بیان کرده است تا از این طریق، آسیب و ضرری به بیمار نرسد. از نکات اخلاقی که در کتاب قانون مشهود است، استفاده از منابع علمی و اطلاعات موثق مختلف با ذکر منابع است. از سوی دیگر، ابن سینا با اعتقاد قلبی به موازین اخلاقی و شرعی اسلام، در قبال حکیم مطلق و بندگان وی از جمله بیماران، احساس تعهد و مسوولیت داشت. علیرغم عدم اختصاص بخشی از کتاب قانون به اخلاق پزشکی، متن و محتوای آن، سرشار از توصیه‌های اخلاقی و مطالبی است که انسان را محور اصلی فعالیت‌های پزشکی قرار داده است.(۲)
دستاوردهای بهداشتی و پزشکی
رشد پزشکان و متخصصان از جمله مهمترین دستاوردها در حوزه پزشکی به شمار می رود، چنانچه پیش از انقلاب اسلامی در کشور، تنها ۵ هزار و ۸۹۰ متخصص وجود داشت که ۶۸ درصد آنان در شهرهای بزرگ از جمله تهران به طبابت مشغول بودند اما هم اکنون بر پایه آمار نظام پزشکی در ۱۳۹۸، ۷۸ هزار پزشک عمومی، ۳۶ هزار پزشک متخصص و فوق تخصص، ۲۴ هزار دندانپزشک عمومی، ۲ هزار تن دندانپزشک متخصص و ... داریم.
اختصاص جایگاه مطلوب به جامعه پزشکی از اهمیت بسیاری برخوردار است و برداشتن موانع و مشکلات آنها از مهمترین مسایلی به شمار می رود که باید بدان توجه کرد. کمبود یا عدم تخصص پزشک از جمله این موانع به شمار می روند. البته با گسترش دانشکده‌های پزشکی و رشد کمی و کیفی پزشکی و نیروهای انسانی در حوزه‌های مختلف پزشکی و بهداشت تا مقدار زیادی از این نیازها برطرف شده است. از این رو، امروزه ایران به یکی از قطب‌های تحقیقات، فناوری، سلامت، آموزش بهداشت و پزشک در منطقه تبدیل شده است و در بسیاری از عرصه‌های پزشکی و بهداشتی در رده‌های بالای جهانی قرار دارد. صندوق کودکان سازمان ملل یا یونیسف نیز در گزارشی سیستم مراقبت‌های اولیه ایران را ستوده و در مطلبی آورده است: «ایران در سه دهه گذشته سیاست‌هایی را به‌منظور برطرف کردن نیازهای مردم در سطح کشور در پی گرفته است؛ ایران از زمان انقلاب اسلامی تاکنون شبکه بهداشتی را در تمام کشور و در هر شهر و روستا گسترده کرده است؛ ایران شاخص‌های بهداشتی خوبی دارد؛ بیش از ۸۵ درصد از جمعیت روستایی و مناطق محروم ایران، به خدمات مراقبت‌های اولیه دسترسی دارند». (۳)
آمار پزشکان و متخصصان
ظرفیت جامعه و حوزه پزشکی کشور بسیار زیاد است. هم‌اکنون به پشتوانه انقلاب اسلامی در کشور همه ساله بیش از ۴ الی ۵ هزار پزشک در رشته‌های مختلف علوم پزشکی فارغ التحصیل و جذب سیستم بهداشت و درمان می‌شوند که این آمار در مقایسه با قبل از انقلاب، افزایشی ۱۵ برابری داشته است.
پیشرفت‌های علمی پزشکی
زیست‌فناوری به عنوان یکی از حوزه‌های مهم فناوری در یک دهه گذشته بسیار مورد توجه قرار گرفته است و با ورود آن به دانشگاه‌ها، محققان ایرانی با وجود جدید بودن آن، توانستند در مدت کوتاهی به دستاوردهای خوبی برسند. کسب رتبه نخست تولید واکسن و سرم در خاورمیانه از طریق تولید بیش از ۳ میلیارد دُز واکسن انسانی و دامی در ۶۵ نوع مختلف، بخشی از دستاوردهای محققان در زیست‌فناوری است. پیشرفت‌های جمهوری اسلامی ایران در حوزه سلول‌های بنیادی و طب بازساختی با وجود نوظهور بودن این حوزه، نشان‌دهنده توانایی بالای محققان ایرانی در این حوزه است که با توجه به توانمندی دانش‌آموختگان رشته‌های زیست‌فناوری و پزشکی و به‌کارگیری این دانش، توانسته‌اند در زمینه فناوری و تحقیقات سلول‌های بنیادی در زمره ۱۰ کشور برتر جهان قرار گیرند. محققان ایرانی توانسته‌اند از سلول‌های بنیادی حتی در پیوندهای مغز و استخوان، پوست و ترمیم بافت آسیب‌دیده قلب استفاده کنند و همچنین شبیه‌سازی سلول‌های بنیادی را به انجام برسانند. استفاده از سلول‌های بنیادی در پیوند قرنیه چشم، تزریقPRP، تکثیر سلول‌های بنیادی بندناف به منظور درمان سرطان یا صدمات بافت قلب و عصب و سلول‌های استخوانی، ترمیم ضایعات نخاعی، شبیه‌سازی و تولید سلول‌های بنیادی جنین، از جمله دستاوردهای بزرگ کشور در عرصۀ این فناوری‌ها است.
پژوهشگران دانش پزشکی موفقیت‌های بسیاری را در بخش‌های مختلف مانند جراحی‌های قلب، کلیه، چشم و روش‌های نوین به دست آورده‌اند که با استفاده از علوم میان‌رشته‌ای دیگر مانند مهندسی بافت، علوم پایه و دیگر حوزه‌های مؤثر در این بخش، توانسته‌اند به تولیداتی در علوم پزشکی نایل شوند که برخی از آنها در دنیا انحصاری است. همچنین ایران در زمینه پیوند مغز استخوان، دومین کشور پس از ایتالیا از نظر تعداد پیوند در جهان است.(۴)
درمان بیماران خارجی و افزایش امید به زندگی
ایران در عرضه خدمات پزشکی در وضعیت تحریم است اما با این حال توانسته در عرصه‌های پزشکی به درمان بیماران خارج از کشور نیز بپردازد. البته گفتنی است که نه‌تنها این تحریم‌ها آسیب جدی به حوزه پزشکی وارد نکرده، بلکه هم‌اکنون زمینه حضور بیماران خارجی برای درمان به خصوص جراحی‌های پیچیده در کشور فراهم شده است. یکی از دستاوردهای مهم بهداشتی و پزشکی، افزایش امید به زندگی است. به گفته کارشناسان حوزه سلامت و پزشکی، میزان امید به زندگی در ایران در سال‌های پیش از انقلاب، ۵۷ سال بوده است. در حالی که بعد از انقلاب اسلامی امید به زندگی با رشد ۱۰ تا۲۰ سال به بیش از ۷۰ سال افزایش یافته است.
نوآوری‌ها و اختراعات پزشکی
پژوهشکده رویان در ۱۳۸۰ خورشیدی با تلاش‌های سعید کاظمی آشتیانی و همکارانش به عرصه تحقیقات سلول‌های بنیادی وارد شد که این تحقیقات در ۱۳۸۲خورشیدی به نتیجه رسید و پژوهشکده رویان با تولید رده سول‌های بنیادی جنینی، نام ایران را در میان ۱۰ کشور برتر دنیا که به این فناوری دست یافته‌اند، قرار داد. ایران بعد از کشورهای آمریکا، استرالیا، سوئد، انگلیس، هندوستان، کره جنوبی، ژاپن و سنگاپور، موفق به تولید این سلول‌ها شده است.
پروژه تزریق سلول‌های شوآن برای ترمیم آسیب‌های نخاعی به عنوان یک درمان بی‌خطر، برای نخستین بار در جهان از سوی پژوهشگران ایرانی اعلام شد و نتایج بالینی این تحقیق پس از ۱۰ سال به اطلاع عموم رسید. برای اینکه درمان با تزریق سلول‌های شوآن به بیماران آسیب نخاعی موفقیت‌آمیز باشد، بیمار آسیب نخاعی نباید بالای ۵۰ سال باشد، ضایعه نخاعی دچار عفونت خاصی نباشد و علائم نورولوژیک محدودی در ناحیه ضایعه وجود داشته باشد.
روش تزریق سلول‌های شوآن به بیماران آسیب نخاعی، یک روش ابتکاری و نوین است که برای نخستین بار از طرف دانشمندان ایرانی با موفقیت انجام گرفته است. در ۲ کشور روسیه و چین از سلول‌های بنیادی برای درمان آسیب نخاعی استفاده شده است اما روش ایران در تزریق سلول‌های شوآن به بیماران آسیب نخاعی تاکنون بر روی چند بیمار داوطلب انجام شده و موفقیت‌آمیز بوده است. در خصوص تزریق سلول‌های شوآن، پروژه با موفقیت نسبی انجام شده است و چون پروژه به صورت تحقیقاتی در حال انجام است، به طور قطعی نمی‌توان موفقیت آن را اعلام کرد.
تولید دستگاه شتاب‌دهنده خطی، تولید داروی زخم بیماران دیابتی، تولید داروی گیاهی درمان ایدز و نانوکریستال‌های مؤثر در ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده داخل بدن از جمله دستاوردهای حوزه پزشکی در کشور به شمار می رود.
کرونا و مسوولیت خطیر جامعه پزشکی
در چند ماه گذشته و با ورود ویروس ناشناخته کرونا به کشور، پزشکان و کادر درمانی سخت ترین ماه های زندگی خود را تجربه کرده اند. در این میان از دست دادن شمار بسیاری از پزشکان متخصص بر اثر ابتلا به ویروس کرونا بسیار دردناک بود. شهدای سلامت که هنگام خدمت به بیماران کرونایی به این بیماری مبتلا شده و جان خود را از دست داده اند؛ سفید پوشانی هستند که همچنان در صف نخست مقابله با این ویروس منحوس هستند و در این مسیر به مبارزه خود ادامه می‌دهند. به گفته حسین کرمانپور مدیر اورژانس بیمارستان سینا تا کنون جامعه پزشکی و پرستاری کشور در اپیدمی کرونا بیش از ۱۶۶ شهید خدمت تقدیم کرده است که از این تعداد، ۲۰ درصد پرستار، ۳۰ درصد پزشک عمومی و ۳۰ درصد پزشک متخصص هستند و متخصصان داخلی، زنان و متخصصان عفونی، طب اورژانس و بیهوشی بیشترین سهم را در میان گروه های متخصص جانباخته دارند. از این رو همدلی با مدافعان سلامت، عمل به پروتکل های بهداشتی و رعایت فاصله گذاری های اجتماعی یک ضرورت برای مهار و کنترل این بیماری است.
پی نوشت:
۱. کتاب موزه ملی تاریخ علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران
۲. سالاری، حسن، کتاب۱۰۱ پرسش و پاسخ درباره پزشکان و داروشناسان بزرگ
۳. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای (مدظله‌العالی).
۴. پایگاه تحلیل ایران، کد خبر a/۴۵۹۲۰ ؛ تاریخ ۱۶/۱۱/۱۳۹۴
۵ . پایگاه خبری فرهنگ انقلاب اسلامی،کد خبر: ۶۳۵۳۳، تاریخ ۲۱/۱۱/۱۳۹۱