چهارم شهریورماه سالروز تولد مردی است که او را پدر گرافیک ایران نامیده‌اند. "مرتضی ممیز" همان فردی است که در طول نیم سده فعالیت هنری‌اش چه در ایران و چه در عرصه‌های بین‌المللی، در احیا و ابداع هنر گرافیک در ایران و پیشبرد و گسترش فرهنگ ملی و سنت‌های هنری نقش بارزی داشت.
مرتضی ممیز چهارم شهریور ۱۳۱۵ در تهران به دنیا آمد. تحصیلاتش را در مقطع کارشناسی در دانشکده هنرهای زیبا در سال ۱۳۴۴ به پایان رساند و مدتی بعد برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت و مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشته طراحی غرفه در ۱۳۴۷ از پاریس دریافت کرد. اما پیش از رفتنش به فرانسه هم در کارهای هنری فعالیت می‌کرد. در حدود سال ۱۳۳۷ بود که پایش به آتلیهٔ محمد بهرامی باز شد. همان جایی که نخستین جلد کتاب را طراحی کرد. در آنجا او با بزرگان طراحی همکار شد. پرویز کلانتری، سیروس امامی، آیدین آغداشلو و محمد احصایی با او در آن آتلیه همکاری می‌کردند تا اینکه در سال ۱۳۴۱ ممیز آتلیه را ترک کرد و با شاملو همکاری جدیدی از سر گرفت. او به دعوت شاملو در کتاب هفته با سمت تصویرگر و گرافیست مشغول کار شد. آثار ممیز در این دوره در کتاب هفته دارای چنان خلاقیتی بود که نام او را به عنوان گرافیستی مولف و کم‌نظیر مطرح کرد. او با نشریه‌های متعددی از جمله کتاب ماه، اتاق صنایع و معادن، فرهنگ، کاوش و اطلاعات سال هم همکاری کرد.
بنیان‌گذاری رشته گرافیک
شاید خیلی‌ها ندانند اما ممیز شخصی بود که با ممارست و پیگیری‌اش توانست رشته گرافیک را در دانشگاه راه‌اندازی کند. سال ۱۳۴۷ پس از بازگشت از فرانسه وقتی در دانشکده هنرهای زیبا مشغول به کار شد، فعالیتش را برای راه‌اندازی رشته گرافیک در دانشگاه آغاز کرد و پیشنهاد ایجاد رشته گرافیک را در سال ۱۳۴۸ به دانشکده هنرهای زیبا ارایه داد و در سال ۱۳۴۹ رشتهٔ گرافیک در این دانشکده بنیان‌گذاری شد. این کار او طراحی گرافیک در ایران را متحول کرد و هنرمندان پس از او اگر مسیر درستی را طی کردند، همگی مدیون ممیز هستند.
فعالیت‌ها
در سال ۱۳۵۵ مرتضی ممیز و تعدادی از همکارانش سندیکای گرافیست‌های ایران را تأسیس کردند. ممیز بعد از این اقدام، نمایشگاهی برگزار کرد که موضوعش ۵۰ سال گرافیک ایران بود. چیزی که امروز به‌عنوان انجمن صنفی طراحان گرافیک وجود دارد و حتی قیمت‌هایی را که پایه، اساس و عرف بازار گرافیک شده‌اند، ممیز بنیان نهاد. برگزاری نخستین دوسالانه گرافیک در ایران هم مدیون کوشش مرتضی ممیز است. او در سال ۱۳۶۵ پیشنهاد برگزاری بینال گرافیک را داد و بدین ترتیب این دوسالانه را در همین سال برگزار کرد. برپایی ۱۰ نمایشگاه اختصاصی در تهران و ۲ نمایشگاه اختصاصی در آلمان و همچنین شرکت در ۷۵ نمایشگاه گروهی در ایران، آلمان، فرانسه، آمریکا، بلژیک، فنلاند و یوگسلاوی از جمله فعالیت‌های هنری اوست. او همچنین در هیات علمی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و انجمن بین‌المللی طراحان گرافیک عضو بود و ریاست هیات مدیره انجمن طراحان گرافیک ایران را بر عهده داشت. او همچنین توانست نشان درجه یک فرهنگ و هنر جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۸۳ را دریافت کند و در سومین همایش چهره‌های ماندگار در سال ۱۳۸۲ هم انتخاب شد.
آثار
آثار ممیز به‌اندازه‌ای متنوع و فاخر هستند که برای بررسی تک‌تک آثارش باید مقاله‌های زیادی اختصاص داده شود. نشریات زیادی با مدیریت او طراحی شدند از جمله «کتاب هفته»، «کیهان هفته»، «فرهنگ»، «کاوش»، «نگین»، «رودکی»، «فرهنگ و زندگی»، «کلک» و «بخارا». "اما از ماندگارترین آثار ممیز لوگوهای مشهوری است که برای بسیاری از ارگان‌ها و شرکت‌های ایرانی طراحی کرده است. لوگو موزه رضا عباسی، لوگو سایپا، شهرداری تهران، آرم استاندارد، لوگو آتش‌نشانی، لوگو سازمان چای و صدها لوگو و لوگو تایپ دیگر از آثار ماندگار استاد ممیز هستند. لوگو موزه رضا عباسی یکی از ماندگارترین نشان‌واره‌های ممیز است که در ۱۳۵۶ خورشیدی طراحی‌شد. ممیز در طراحی این لوگو که یکی از زیباترین لوگوهای ایرانی است از خوشنویسی احصایی بهره برد، خود ممیز در رابطه با روند شکل‌گیری این لوگو می‌گوید: "برای طراحی نشانه موزه رضا عباسی فرصت مغتنمی برایم پیش آمد، زیرا این نقاش جد بزرگ خانواده من است؛ این بود که مشتاقانه دست‌به‌کار شدم و کنار دست محمد احصایی نشستم و از صبوری او استفاده کردم و دائم پیچ‌وخم‌ها را به قلم و دست او دادم تا ترکیب نوشته به دست آمد و بعد در آتلیه‌ام مفصل روی ترکیب‌بندی‌ها کارکردم. آیدین آغداشلو هم‌روی گل اسلیمی اصلاحاتی انجام داد."(۱)
دیگران چه می‌گویند؟
فرشید مثقالی هنرمندی است که خود را تحت تاثیر ممیز می‌داند. او درباره مرتضی ممیز گفته است: "ممیز آدمی با حضور بسیار واضح و نیرومند است، بدان معنا که با حضور او در رشته گرافیک، محوطه‌ای روشن شده است. اگر حضور ممیز نبود، چراغ سندیکای گرافیک روشن نمی‌شد. به اعتقاد من، قوی‌ترین استعداد ممیز در تصویرگری است. ممیز اول مصور بعد گرافیست بود و سپس به یک سازمان‌دهنده تبدیل شد. او نخستین شخصی بود که از حروف فارسی به خوبی استفاده کرد و توانست آرم بسازد."
غلامحسین نامی (نقاش)، هم که دوستی و رفاقتی ۴۰ ساله با ممیز دارد، درباره او می‌گوید: "مرتضی ممیز با این شانس روبرو بود که با آشنایی با احمد شاملو و محمود عنایت در فضایی قرار گیرد که استعدادش شناخته و به او آزادی عمل داده شود. ممیز حضور کامل بود و اگر بپذیریم گرافیک ایران پدری دارد، بدون تردید ممیز پدر گرافیک نوین ایران است."
آیدین آغداشلو هم که سال‌های قبل با ممیز همکار بوده، درباره‌اش می‌گوید: "تا پیش از مرتضی ممیز چیزی به نام گرافیک معاصر وجود نداشت؛ نه اینکه گرافیک نداشته باشیم، داشتیم اما دچار پراکندگی و عدم تشخص بود. کمی بیشتر از آن‌که مرتضی ممیز در دانشگاه تهران تحصیل می‌کرد، چیزی بنام علامت تجارتی و لوگو وجود نداشت؛ مجموعه درهم‌برهم و غریبی بود؛ به همین دلیل اگر مورخی بخواهد از سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۴۰ گرافیک ایران را جمع بندی کند، چیزی نخواهد داشت. مجموعه آثار ممیز حکایت از ذهن طراح تراز اولی دارد که در عین حال به چیزهایی توجه می‌کند که تا پیش از آن به این صورت توجه نمی‌شد. او مجموعه‌ای را که پیش از او وجود داشت با کارآمدی فراوان به شکلی کاملا مدرن عرضه کرد." (۲)
آلن لوکرنک فرانسوی هم که مرتضی ممیز را یکی از بهترین دوستانش می‌داند درباره او می‌گوید: "ممیز کار خود را با طراحی‌هایی با سبک سوئیس و پوسترهای لهستان آغاز کرد و توانست با استفاده از تسلطی که به هنر سرزمین خود دارد آن را گسترش دهد. او از مکتب سوییس دقت و ظرافت در تایپوگرافی و از پوسترهای لهستان آزادی و خلاقیت را گرفت و در تمام مدت از کپی کردن دوری کرد. ممیز خیلی زود به خاطر ایرانی و خلاق بودنش مورد توجه جهانیان قرار گرفت. پیش از جنگ ایران و عراق مرتضی برای عضویت در (AIGA) انجمن طراحان گرافیک دنیا دعوت شد. در طول سال‌های جنگ تصور بر این بود که گرافیک ایران با افول همراه شده باشد، ولی وقتی در سال ۲۰۰۲ به ایران آمدم دیدم این هنر نه تنها از بین نرفته است بلکه بسیار تعلیم دیده و مدرن است. این بالندگی تنها به خاطر تلاش ممیز و فعالیت‌های او بود. او در این سال‌ها سعی کرد، گرافیک را از زیر سلطه نقاشی بیرون بیاورد و به عنوان یک رشته نو در دانشگاه تدریس کند. معتقدم آنچه در مورد گرافیک ایران اتفاق افتاد، بدون تلاش، هوش، ذکاوت و قلب رئوف این انسان رخ نمی‌داد."(۳)
خط پایان
این هنرمند برجسته گرافیک ایران، پس از سال‌ها فعالیت مستمر هنری در شرایطی که در سال‌های پایانی عمرش با بیماری سرطان دست و پنجه نرم می‌کرد، چهارم آذر ۱۳۸۴ در ۶۹ سالگی چشم از جهان فرو بست.
پی‌نوشت:
۱- آثار/نشانه، وبگاه رسمی مرتضی ممیز
۲- همان
۳- همشهری آنلاین، ۵ شهریورماه ۱۳۸۵