هنر و صنعت قالی‌بافی یکی از کهن‌ترین و برجسته‌ترین صنایع دستی ایرانیان به شمار می‌رود، علاوه‌بر آن فرش به عنوان یکی از ارزشمندترین دستاوردهای مردم، خود یک فرهنگ است، فرهنگی مرکب از هنرهای دستی مانند طراحی، برجسته‌کاری، نقاشی و صورتگری، مینیاتور، تشعیر و تذهیب، رنگ‌آمیزی و رنگرزی است و در کنار آن سنت‌آفرین نیز بوده به نحوی که بیان‌کننده حالات، باورها و اعتقادات دینی مردمان ایران زمین است و مکنونات قلبی مردم پاک‌سرشت را در خود جای داده است.
در میان فرش‌های ایرانی، انواع فرش چهارمحال و بختیاری از شهرت و اهمیت بالایی در کشور و جهان برخوردار است.
فرش این استان مطابق با معاهده بین‌المللی لیبسون که جمهوری اسلامی ایران با تصویب مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۰ به آن ملحق شد، به ثبت جهانی نشان جغرافیایی رسید و در سال ۹۶ نیز لوح ثبت جهانی فرش بختیاری با حضور رییس مرکز ملی فرش ایران در شهرکرد رونمایی شد.
همچنین مسئولان و متولیان فرش در استان پیگیر ثبت ملی نقشه‌های خاص قالی مناطقی از شهرکرد، فرش یلمه بروجن، فرخشهر، سامان، شلمزار و گبه اردل و ثبت آواها و داستان‌های مخصوص فرش‌بافی استان هستند.
بیشترین فرش‌های استان را قالی شهرکرد، قالی قهفرخ (فرخشهر)، یلمه بروجن، گبه ریزباف اردل، فرش بختیاری مناطق عشایری و بختیاری‌نشین و فرش چالشتری تشکیل می‌دهد.
بر اساس نظر برخی از محققان، طرح فرش «سرو» و «کاج» که به عنوان اصلی‌ترین طرح آریایی مطرح است از نمونه‌های بارز طرح‌های قالی این استان به شمار می‌رود.
قدمت فرش چهارمحال و بختیاری بر اساس مطالعات محققان به قرن ۹ هجری قمری می‌رسد و از نظر استحکام و شیوه بافت، رنگ ثابت گیاهی مورد استفاده در تهیه فرش، استفاده از رنگ تند و گرم، نقشه‌های اصیل و قیمت مناسب در جهان، زبانزد است.
کاربرد رنگ‌های زیبا با استفاده از عصاره گل‌ها و گیاهان و مواد اولیه طبیعی، شادابی و زنده بودن طرح‌ها و نقش‌های متنوع، انتخاب رنگ، ثبات گیاهی گرم رنگ‌ها، پرز بلند، دقت در بافت و قیمت مناسب در جهان از دیگر ویژگی‌های فرش این استان به شمار می‌رود.
وجود ۱۰۰ هزار بافنده فرش در چهارمحال و بختیاری
رییس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت چهارمحال و بختیاری گفت: هم‌اینک ۱۰۰ هزار بافنده فرش در این استان در قالب ۹ تعاونی فرش روستایی، ۲ تعاونی شهری و یک اتحادیه در استان ساماندهی شده است.
با وجود ۱۰۰ هزار بافنده به طور متوسط سالانه ۲۰۰ هزار مترمربع فرش در استان تولید می‌شود.
علیرضا جیلان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا گفت: با فعالیت ۵۲ هزار دار قالی، به طور متوسط سالانه ۲۰۰ هزار مترمربع فرش در استان تولید می‌شود.
اما با وجود ظرفیت بالا و اهمیتی که فرش ایرانی و به تبع آن فرش چهارمحال و بختیاری در داخل و خارج از کشور دارد و همچنین در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و معیشتی، فرهنگی، فنی و هنری از جایگاه ارزنده‌ای برخوردار است و نقش مهمی که در رونق تولید و ارزآوری و صادرات برعهده دارد، این هنرصنعت نیز با چالش‌هایی مواجه است.
به گفته برخی از استادان و کارشناسان این حوزه بازار فروش به ویژه صادرات از مهمترین این مشکلات است.
استان‌هایی نظیر چهارمحال و بختیاری که ظرفیت و پتانسیل بالایی برای تولید فرش دستبافت دارد می‌تواند با تکمیل زنجیره تولید فرش علاوه‌بر کاهش قیمت مواد اولیه، با عرضه تولیدات بازارپسند و باکیفیت فرش دستبافت را بار دیگر به خانه‌های مردم که به واسطه سبک زندگی شهرنشینی و استفاده از فرش‌های متنوع ماشینی سالهاست با فرش دستبافت بیگانه شده است، آشتی داد.
در همین راستا چند سالی می‌شود که مسئولان استان چهارمحال و بختیاری سخن از احداث دهکده فرش می‌کند.
این طرح اگرچه در حدود پنج سال است که در حد طرح و حرف باقی مانده و به مرحله اجرا نرسیده اما در ماه‌های اخیر مدیریت ارشد استان تاکید بسیاری بر عملیاتی کردن این طرح داشته است.
استاندار: اجرای طرح دهکده فرش تسریع شود
استاندار چهارمحال و بختیاری در نشست اخیر کارگروه اقتصادی، اشتغال و سرمایه‌گذاری این استان با تاکید بر تسریع در اجرای دهکده فرش این استان گفته است: در حدود یک سال است که در خصوص جانمایی دهکده فرش استان صحبت می‌شود که می‌طلبد با انتخاب منطقه‌ای که در دسترس عموم مردم باشد، در اجرای این طرح تسریع شود.
اقبال عباسی تصریح کرد: انتظار می‌رود در این دهکده تکمیل زنجیره تولید و به روز شدن صنعت فرش‌بافی استان از حالت خانگی و سنتی به کارگاه‌های پیشرفته و متناسب با نیاز روز محقق شود تا هم بتوان از این طریق اشتغالزایی کرد و هم در رونق اقتصادی و جهش تولید در استان گام اساسی برداشت.
دهکده فرش مهمترین مصوبه اقتصاد مقاومتی صمت استان
معاون بازرگانی سازمان صنعت، معدن و تجارت چهارمحال و بختیاری، احداث دهکده فرش را از مهمترین مصوبات ستاد اقتصاد مقاومتی استان اعلام کرد و گفت: این طرح علاوه‌بر اینکه در رونق بازار فرش استان تاثیر بسزایی دارد بلکه جنبه توریستی هم دارد.
حسن شمسی‌پور افزود: برای احداث این شهرک چندین نقطه در استان شناسایی شده و مطالعات اولیه آن انجام شده و با جذب سرمایه‌گذار طرح وارد مرحله اجرا می‌شود.
وی تصریح کرد: در این دهکده علاوه‌بر تکمیل زنجیره تولید بر روی مباحث بازاریابی و فروش که مرحله پایانی این زنجیره است برنامه‌ریزی شده و امید می‌رود چالش‌های موجود این هنرصنعت را تا حد زیادی برطرف کند.
زنجیره تولید فرش در چهارمحال و بختیاری تکمیل می‌شود
رییس اداره فرش سازمان صنعت، معدن وتجارت چهارمحال و بختیاری نیز با بیان جزییات چگونگی اجرای طرح دهکده فرش استان به خبرنگار ایرنا گفت: ایده دهکده فرش از پنج سال گذشته مطرح شد و پس از آن که در شورای اشتغال استان به تصویب رسید از آنجاکه حمایتی از آن به عمل نیامد چندین سال مسکوت ماند اما حدود یک سالی می‌شود که اراده جدی‌تری برای اجرای این طرح شکل گرفته است.
علیرضا جیلان افزود: در دهکده فرش قرار است زنجیره ارزش تولید فرش تکمیل شود به این ترتیب که از ابتدایی‌ترین مراحل تهیه فرش از جمله نخ‌ریسی، رنگرزی، پشم‌شویی و ابراز آلاتی نظیر «دار» در این دهکده به صورت متمرکز تولید می‌شود.
وی خاطر نشان کرد: البته فعالیت‌هایی نظیر پشم‌شویی و رنگرزی که ممکن است منجر به آلودگی محیط‌زیست شود به شهرک صنعتی شهرکرد انتقال داده می‌شود.
به گفته جیلان، چهارمحال و بختیاری از نظر سابقه تولید فرش و بافندگان فعال حرف‌های بسیاری برای گفتن در سطح ملی و بین‌المللی دارد اما در حوزه بازرگانی، تجارت و ارزش‌افزوده صنعت فرش ضعیف است که تلاش می‌شود با احداث دهکده فرش این خلا پر شود.
رییس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت چهارمحال و بختیاری در خصوص جانمایی دهکده نیز گفت: تلاش شد مکانی انتخاب شود که قابلیت گردشگری داشته و دسترسی به آن راحت باشد از همین رو مکانی در منطقه چالشتر شهرستان شهرکرد که خاستگاه فرش نیز می‌باشد را انتخاب کردیم اما این حق را برای دیگر مناطق استان نیز در نظر گرفتیم تا چنانچه آمادگی تخصیص زمین دارند اعلام کنند.
جیلان با بیان اینکه برای احداث دهکده فرش به حدود ۴۰ هکتار زمین نیاز است، اظهار داشت: با احداث این دهکده ۴۰۰ شغل مستقیم ایجاد می‌شود و تا یک هزار شغل هم قابلیت ارتقاء دارد.
وی با بیان اینکه به زودی فراخوان جذب سرمایه‌گذار اعلام می‌شود، افزود: چنانچه سرمایه‌گذار توانمند و پرتوان جذب این طرح شود می‌توان امیدوار بود که فاز نخست طرح تا پایان سال به بهره‌برداری برسد.
جیلان با بیان اینکه سازمان صنعت، معدن و تجارت با جانمایی طرح و پیگیری استعلامات طرح، فرایند کار را برای سرمایه‌گذار تسهیل کرده است، تصریح کرد: این اقدام یک الگو برای جذب سرمایه‌گذار در استان به شمار می‌رود.
وی ابراز امیدواری کرد که با راه‌اندازی دهکده فرش و رونق توریسم در کنار این دهکده بتوان تا حدی توقف صادرات فرش را جبران کند.
رییس اداره فرش سازمان صنعت، معدن وتجارت چهارمحال و بختیاری با بیان اینکه قبل از تحریم‌های جدید علیه کشور، ۴۰ درصد فرش تولیدی استان به کشورهای آلمان و آمریکا صادر می‌شد، خاطرنشان کرد: این امکان در حال حاضر وجود ندارد و همین موضوع فروش فرش را با چالش مواجه کرده است.
جیلان با اشاره به اینکه بازارچه‌های فروش در دهکده فرش می‌تواند بازار فروش فرش را تا حدی رونق بخشد، افزود: با تحقق ارزش افزوده فرش در کنار رونق بازارچه‌های فروش می‌توان جایگاه گذشته فرش استان را به خوبی احیا کرد.
وی افزود: برنامه ما است که در کنار دهکده فرش، موزه فرش را در یکی از خانه‌های تاریخی چالشتر راه‌اندازی کرده تا بدین ترتیب حوزه هنرصنعت فرش استان را در بخش‌های مختلف متحول کنیم.
اگرچه مسئولان امید بسیاری به ایجاد دهکده فرش و تاثیرات مثبت این اقدام در بازار فرش استان دارند اما این طرح با نظرات موافق و مخالفی نیز همراه است.
کارآمدی دهکده فرش منوط به رونق بازار فروش است
یک فعال بخش خصوصی فرش استان با بیان اینکه ایجاد دهکده فرش اقدام شایسته‌ای برای متمرکز کردن فعالیت‌های این حوزه است، اظهار داشت: دهکده فرش طرح خوبی است اما به شرط اینکه بتواند در حوزه صادرات فرش راهگشا باشد.
نجف کریمی که سالهاست در حوزه تولید و فروش فرش فعالیت دارد، مهمترین چالش کنونی فرش استان را نبود صادرات برشمرد و افزود: در تولید فرش در استان مشکلی وجود ندارد به طوری که طراحان توانمند، بافندگان ماهر و مواد اولیه مناسبی در اختیار داریم اما زمانی که فرش‌های تولیدی صادر نشود، رونقی در بازار فرش استان شکل نمی‌گیرد.
وی در پاسخ به این سوال که در صورت نبودن بازارهای فروش خارجی تلاشی برای احیای بازارهای داخلی صورت گرفته یا خیر؟ چنین گفت: بازار داخلی به قدرت خرید مردم و از آن مهمتر کیفیت فرش بستگی دارد، اگر فرشی خیلی خوب بافته شده باشد و دارای طرح و رنگ جذاب باشد و از مواد اولیه باکیفیتی تهیه شده باشد، بی‌شک مشتری زیادی خواهد داشت و با قیمت خوبی به فروش می‌رسد.
تحقق اهداف دهکده فرش دوراز دسترس است
پژوهشگر و طراح نمونه کشور در رشته فرش تحقق اهداف دهکده فرش استان را دور از دسترس دانست و گفت: با وجود اینکه از چندین سال گذشته چنین ایده‌ای مطرح شده اما تاکنون در حد طرح باقی مانده و اعتبار مناسب برای اجرای آن مشاهده نمی‌شود.
از آنجاکه فرش در استان ما هنوز در همان حالت سنتی خود باقی مانده و تقریبا متناسب با شیوه‌های بازارهای داخلی و خارجی خود را به روز نکرده، تحقق اهداف طرح دهکده فرش را تا حدی غیرممکن می‌کند.
افسانه قانی افزود: در دهکده فرش باید تمامی مراحل تولید فرش از ریسندگی، رنگرزی، بافت، پرداخت، مرمت، شست‌وشو و سایر موارد مرتبط با فرش انجام شود، اما از آنجا که این هنر- صنعت در استان ما هنوز در همان حالت سنتی خود باقی مانده و به طور تقریبی متناسب با شیوه‌های بازارهای داخلی و خارجی خود را به روز نکرده، تحقق اهداف طرح دهکده فرش را تا حدی غیرممکن می‌کند.
وی گفت: به طور مثال بافندگان استان به شیوه غیرمتمرکز و در خانه‌های خود مشغول فرش‌بافی هستند و تجمیع این بانوان در یک فضایی تحت عنوان دهکده فرش امکانپذیر نیست و اگر هم چنین چیزی میسر شود، به طور موقت خواهد بود، تجربه برپایی چندین کارگاه متمرکز ناموفق در استان، موید این نکته است.
موزه فرش جایگزین دهکده فرش شود
وی پیشنهاد داد از آن جایی که یکی از دغدغه‌های بافندگان فرش نبود مکانی برای ارائه فرش‌های بافته شده‌شان و تبلیغات آن در سطح جهانی است، در ابتدا می‌بایست موزه فرش به صورت اصولی در استان احداث و پس از آن که ظرفیت‌های گردشگری و نقاط قوت و حتی ضعف آن محک زده شد، می‌توان در گام بعدی روی دهکده فرش آن هم با برنامه‌ریزی دقیق توسط افراد کاردان و دلسوز تامل کرد.
قانی مهمترین مشکل فعلی فرش استان را نبود فرهنگ‌سازی دانست و گفت: نسل جوان با فرش و آداب و رسوم خاص آن که در گذشته جزیی از فرهنگ مادی و غیرمادی هر منطقه‌ای را شکل می‌داد، آشنا نیستند و فرش استان همانند سایر نقاط کشور به عنوان یکی از نمادهای مهم هنری و فرهنگی امروز جایگاه معنوی خود را از دست داده و به تعبیر ادبی‌تر "دارهای فرش که نسل به نسل سست‌تر و فرسوده‌تر می شوند".
به گفته وی، بافندگان جوانی که تمایل به ادامه این کار ندارند، هر روز بیش از روز قبل تعداد بافندگان کاهش و به تبع آن سن بافندگان افزایش پیدا می‌کند، بدین سبب می‌طلبد جدای از مباحث اقتصادی بر معرفی و شناساندن این هنر اجدادی به نسل جوان به شیوه‌های گوناگونی همانند معرفی فرش به دانش‌آموزان مقاطع مختلف تحصیلی بیش از پیش اقدام کرد.
وی تصریح کرد: فرش یکی از مهمترین هنر- صنعت‌های بومی استان است که وقتی با کیفیت عالیاز نظر طرح، رنگ، مواد اولیه و بافت عرضه شود، نظر مصرف‌کننده را به خود جلب می‌کند و هر جا که بتوانیم آن را ارائه کنیم مشتری خود را پیدا می کند.
فعالان حوزه فرش با شیوه‌ها و فنون تبلیغات و بازاریابی روز آشنا نیستند و همین موضوع سبب شده تجارت فرش برای تاجران و تولیدکنندگان استان ارزش افزوده چندانی به دنبال نداشته باشد.
این استاد دانشگاه، نبود بازاریابی علمی و به روز دنیا که همواره پاشنه آشیل این هنر- صنعت بوده است را از دیگر چالش‌های فرش استان برشمرد و افزود: فعالان این حوزه با شیوه‌ها و فنون تبلیغات و بازاریابی روز آشنا نیستند و همین موضوع سبب شده تجارت فرش برای تاجران و تولیدکنندگان استان ارزش افزوده چندانی به دنبال نداشته باشد لذا تولید فرش بنابر سلیقه مخاطب و مصرف‌کننده، شرکت در نمایشگاه‌های داخل و خارج از کشور و همچنین استفاده از تجارت الکترونیک و فضاهای مجازی از بهترین راهکارهای تبلیغ و جذب مشتری است.
این محقق و پژوهشگر رشته فرش همچنین نسبت به اقبال زنان امروزی به بافتن فرش نیز ابراز امیدواری کرد و گفت: هم‌اکنون مشاهده می‌کنیم که بانوان تحصیلکرده بسیاری وجود دارد که در کنار شغل بیرون از منزل، در ساعات بیکاری به بافت فرش می‌پردازند که این موضوع نشانه خوبی از احیاء و زنده نگه داشتن این هنر اجدادی و یادگار نیاکان است.
قانی، تورم را مهمترین عامل ایجاد وضعیت فعلی فرش در بازار داخلی و خارجی دانست و گفت: در چنین شرایطی فرش دستباف کالایی لوکس شناخته می‌شود و در سبد خانوار ضرورتی ندارد، به عبارتی دیگر فرش دستباف آخرین کالایی است که مردم برای منزل خود خریداری می‌کنند و وقتی رکود اقتصادی حاکم شد اولین کالایی که خریداری نمی‌شود، همین فرش است.
وی ادامه داد: به دلیل برنامه‌های کاهش تورم دولت، نقدینگی کمتری در دست مردم وجود دارد و از آنجا که فرش یک کالای لوکس به حساب می‌آید، در حال حاضر مردم کمتر برای خرید آن هزینه می‌کنند و این مساله رکود بازار را به دنبال داشته است، این در صورتی است که فرش دارای تنوع قیمت بسیار است اما مردم از آن اطلاعی ندارند و زمانی که صحبت از «فرش خشتی تب‌کو چالشتر» به میان می‌آید در ذهن اکثر افراد، فقط گرانی آن نقش می‌بندد.
بافندگان فرش نیازمند توجه بیشتری هستند
این استاد دانشگاه در پایان تاکید کرد: کیفیت قالی با بافنده آن رابطه مستقیم دارد و یکی از عوامل اصلی عامل نزول کیفیت قالی در سال‌های اخیر را می‌توان بافندگان و بی‌توجه به آنها دانست، بافنده مهمترین عامل انسانی در امر تولید قالی است و این عامل انسانی در طول سال‌های اخیر کمتر مورد توجه بوده است، بافنده جایگاه و منزلت شغلی بالایی ندارد، بیشتر به عنوان شغل دوم در فصل‌های بیکاری و برای امرار معاش به آن نگاه می کنند. همین عوامل کافی است تا بافنده انگیزه‌ای نداشته باشد و به تبع آن از کیفیت قالی‌های بافته‌شده روز به روز کاشته شود.