برای معرفی صنعت نوغانداری و هنر ابریشم‌کشی بخش بایگ شهرستان تربت‌حیدریه ابتدا باید با برخی واژگان کلیدی در این شهر کوچک آشنا شویم.
نگاهی به مولفه‌های جغرافیایی، جمعیتی و اقتصادی بایگ
شهرستان تربت‌حیدریه دارای چهار بخش مرکزی، جلگه رخ، کدکن و بایگ، چهار شهر، هشت دهستان و ۱۳۶ آبادی با جمعیت روستایی ۶۹ هزار و ۹۷۴ نفر است که از این تعداد ۱۲۱ روستا بالای ۲۰ خانوار جمعیت دارند و حدود ۷۰ هزار نفر از جمعیت این شهرستان ساکن روستاها هستند.
شهر "بایگ" در ۲۰ کیلومتری شمال غربی تربت‌حیدریه نیز دارای هشت روستا به نامهای "گشن، سرخ‌آباد، رود معجن، رزک، فدیهه، حصار، خورشبر و بسک" است.
این شهر زمانی به تنهایی ۷۰ درصد کل ابریشم کشور را تأمین می‌کرده است. با این وجود عده‌ای از اهالی بایگ از راه کشاورزی نیز امرار معاش می‌کنند که از جمله محصولات آنها ه می‌توان به بادام، زعفران و گندم اشاره کرد. سوغات اصلی بایگ هم "حلواجوزی و شیره‌انگور" است.
ثبت ملی بسک
روستای بسک با سه هزار و ۴۰۰ نفر جمعیت، در کنار جاذبه های طبیعی و تاریخی خود، حرفه ابریشم‌کشی را به عنوان شغل آبا و اجدادی مردم این خطه حفظ کرده و اهالی این روستا با طبعی لطیف و ذوقی سرشار در کنار همه زیبایی های طبیعت خدادادی منطقه و جاذبه‌های گردشگری روستای خود، به هنر ابریشم بافی نیز مشغولند.
مرداد سال ۹۷ با حضور جمعی از مسوولان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، از سند ثبت ملی روستای بسک به عنوان تنها روستای ملی صنایع دستی خراسان رضوی در رشته ابریشم‌کشی رونمایی شد.
در آن سال مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: در این استان بیش از سه هزار روستا وجود دارد و "بسک" تنها روستایی است که به عنوان روستای ملی صنایع دستی در رشته ابریشم‌کشی به ثبت رسیده است.
ابوالفضل مکرمی‌فر با بیان اینکه بر اساس قانون این اقدام مقدمه‌ای برای ثبت جهانی این روستا می‌باشد، افزود: به زودی بسک به عنوان روستای جهانی در حوزه ابریشم‌کشی معرفی می‌شود که این اقدام مانع ورود بی‌رویه نخ ابریشم و نیز قرار گرفتن ابریشم کشی در ردیف مشاغل سخت و زیان‌آور توسط سازمان تامین اجتماعی خواهد شد.
وی همچنین گفته بود ایجاد خانه صنایع دستی ابریشم، کارگاه متمرکز فرآوری، تولید و آموزش از مرحله استحصال نخ تا بافت پارچه ابریشم شامل نوغانداری، پیله‌کشی، سفیدگری، رنگرزی، ریسندگی، بافت پارچه و زری‌بافی، ایجاد زیرساخت‌های خدماتی و رفاهی و گردشگری، جذب گردشگر، برطرف کردن مشکل بیمه هنرمندان و ایجاد موزه ابریشم در منطقه بایگ از پیشنهادات و برنامه‌های این اداره کل در این منطقه است.
مسوول امور بین‌الملل و مشاور معاون وقت صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز گفته بود: مسوولان محلی باید به این نکته مهم توجه داشته باشند که برای ثبت جهانی این روستا لازم است محیط بکر نگه داشته و ساختارهای سنتی نیز حفظ شود.
ویدا توحیدی توصیه کرده بود که ضرورت دارد جوانان روستا ظرفیت‌های خود را در زمینه راهنمای گردشگری افزایش و ارتقا دهند و ما نیز می‌خواهیم بسک به عنوان برند معرفی شود تا نه تنها از مهاجرت جلوگیری کند بلکه روند مهاجرت نیز معکوس شود.
بایگ تنها شهر ملی ابریشم‌کشی ایران
مرداد سال ۹۸ نیز شهر بایگ تربت‌حیدریه در استان خراسان رضوی از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به عنوان نخستین "شهر ملی ابریشم‌کشی" در ایران انتخاب شد.
حال باید دید از آن سال تاکنون مسوولان چه اقداماتی در این منطقه انجام داده اند.
از ثبت ملی تا گره‌گشایی از گره کور ابریشم‌کشی
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت‌حیدریه و زاوه در باره اقداماتی که از سال ۹۷ تاکنون در بایگ و روستای بسک انجام شده و نیز کارهایی که باید صورت می‌گرفت و هنوز بر روی زمین مانده است، به خبرنگار ایرنا گفت: هر چند بنا نیست همه مشکلات را به گردن کرونا انداخت، اما واقعیت آن است با وجودی که کار ما میزبانی از گردشگران و مهمانان است، از اسفند پارسال ناخواسته میزبان مهمان مزاحمی شده‌ایم که کنگر خورده و لنگر انداخته و حاضر نیست از خانه ما بیرون برود.
علی محمدی افزود: این بدان معناست که این ویروس نامبارک و مزاحم چنان زیان بزرگی نصیب حوزه گردشگری این خطه کرده که تبعات آن نیز به سایر بخش‌های مرتبط نظیر ابریشم‌کشی منطقه ضرر رسانده و کرکره حوزه های اقتصادی منطقه را پایین کشیده است.
وی با بیان اینکه ما فعالیت خود را در حوزه‌های عمرانی و توسعه زیرساخت‌ها تعطیل نکرده‌ایم ادامه داد: با این حال نباید این واقعیت را هم از نظر دور داشت که بخش خصوصی در این شرایط بحران اقتصادی تکیه گاه اصلی ما است و در فضای حاکمیت کرونایی نیز دست و دلش برای سرمایه‌گذاری می‌لرزد.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت‌حیدریه و زاوه گفت: ابریشم‌کشی ماحصل پرورش کرم ابریشم یا نوغانداری است که میزان تولید هر کارگاه در صورت وجود مواد اولیه کافی در روز سه کیلوگرم نخ است که حاصل تبدیل ۷.۵ کیلوگرم پیله می‌باشد.
وی با بیان اینکه اکنون نزدیک به ۲ هزار و ۴۰۰ هنرمند بالقوه در حرفه ابریشم‌کشی وجود دارند، افزود: از مجموع هزار و ۲۰۰ کارگاه ابریشم‌کشی سنتی در بایگ، به علت کمبود مواد اولیه، ۴۰۰ واحد فعال است که هنرمندان بالفعل مشغول به کار آن هم به صورت فصلی ۸۰۰ نفر هستند که در صورت تامین مواد اولیه مورد نیاز که هزار و ۸۰۰ تن در سال است، تمامی هزار و ۲۰۰ کارگاه فعالیت مجدد خود را ازسر خواهند گرفت.
محمدی با بیان اینکه در راستای حمایت از تولید و تامین مواد اولیه، احداث توتستان، احیای تولید تخم نوغان در این شهر نیز در دست اقدام است، ادامه داد: همچنین خانه صنایع دستی ابریشم در مجاورت شرکت تعاونی ابریشم‌کشان بایگ راه‌اندازی و در حال تجهیز است که در آن تمام مراحل تولید شامل ابریشم‌کشی، ابریشم‌بافی، رنگرزی و فرآوری ابریشم و زری بافی آموزش داده می‌شود.
وی با بیان اینکه در هنرستان‌های بایگ نیز فرآیند ابریشم کشی آموزش داده می‌شود گفت: مراکز آموزش مرتبط با ابریشم در تربت‌حیدریه، قابلیت ایجاد مرکز جداگانه در بایگ را دارا هستند و احداث پژوهشکده ابریشم با عنایت به اهمیت ابریشم‌کشی بخش بایگ تربت‌حیدریه نیز در دست اقدام است.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت‌حیدریه و زاوه افزود: تا قبل از ورود کرونا به کشور، تورهای تخصصی گردشگری شامل تورهای ابریشم و معدن سنگ‌های قیمتی نظیر عقیق و بازدید از معدن طلای زرمهر برپا بود و حتی در خرداد سال ۹۸ جشنواره ملی سرخ و سفید با محوریت عقیق و ابریشم بایگ نیز در این منطقه برگزار شد.
وی ادامه داد: تا قبل از شیوع کرونا به طور میانگین سالانه حدود ۷۰۰ هزار گردشگر از بایگ و روستاهای بسک، حصار و رودمعجن دیدن می‌کردند که این امر نشان دهنده رغبت و ظرفیت بسیار این بخش در جذب گردشگر است.
بایگ تربت‌حیدریه نیازمند نگاه ملی مسوولان
مدیرعامل ابریشم‌کشان بخش بایگ تربت‌حیدریه نیز گفت: شهر بایگ با داشتن هزار و ۲۰۰ کارگاه ابریشم کشی بزرگترین مرکز کشور از این نظر است که بیش از ۷۵ درصد نخ ابریشم مورد نیاز را تولید می‌کند اما به دلایل متعدد وضعیت کنونی این صنعت با مشکلاتی مواجه است که باعث وارد شدن ضربه جبران ناپذیر بر صنعت ابریشم کشی شده است.
علیرضا وثوقی‌نژاد افزود: از هزار و ۲۰۰ کارگاه ابریشم‌کشی در بخش بایگ تربت‌حیدریه اکنون به علت کمبود مواد اولیه و واردات بی‌رویه نخ ابریشم ۳۵۰ کارگاه فعالیت دارند و در هر کارگاه نیز دو بهره‌بردار مشغول کار است.
موانع فراروی توسعه صنعت نوغانداری
وی، آلوده بودن توتستان‌ها، تلمبارها و کارگاه‌های تولید چه در بخش دولتی و چه در بخش غیردولتی، نبود برنامه مشخص برای رفع این آلودگی، استفاده بیش از حد از نژادهای با قدمت ۴۰ ساله و عرضه نشدن نژاد جدید تخم نوغان، تمرکز نداشتن بر تدوین سیاست‌های راهبردی و جذب اعتبارات به منظور ایجاد بستر مناسب برای پرورش کرم ابریشم و ایجاد توتستان‌های مطلوب برای عرضه تخم نوغان هیبرید با کیفیت مورد قبول جامعه نوغانداری و نداشتن تاثیرگذاری مطلوب بخش دولتی نوغانداری بر تعیین تعرفه‌های وارداتی انواع نخ ابریشم و پیله به منظور حمایت از تولید داخلی را ازجمله موانع فراروی صنعت نوغانداری برشمرد.
مدیرعامل ابریشم‌کشان بخش بایگ تربت‌حیدریه، برنامه ریزی برای کاهش تخم نوغان وارداتی و افزایش تولید داخلی با حفظ عرضه تخم نوغان با کیفیت مطلوب و مورد قبول نوغاندارن کشور، ایجاد ارتباط بین بخش حاکمیتی نوغانداری با بخش صنایع تبدیلی و کارخانجات تولید کننده ابریشم و به حرکت درآوردن این کارخانجات ازجمله کارخانه‌های صنعتی و کارگاه‌های دستی ابریشم کشی را به منظور افزایش سطح تقاضا برای تولید پیله ازجمله راهکارهای رفع مشکل صنعت نوغانداری ذکرکرد.
وی جلوگیری از ورود بی رویه نخ ابریشم، واردات پیله به جای نخ ابریشم برای تامین مواد اولیه کارگاه‌ها، افزایش حقوق ورودی ابریشم خام نتابیده با تعرفه ۴۰ درصدی از حوزه جهاد کشاورزی به کمیسیون ماده یک، اصلاح ارزش حقوق گمرکی نخ ابریشم خام نتابیده، محاسبه مبنای ارزش گذاری گمرک برای واردات به قیمت روز یا نیمایی، احیای تولید تخم نوغان داخلی، اختصاص دادن واردات تخم نوغان به تشکل‌های تعاون روستایی و خرید تضمینی نخ ابریشم داخلی توسط مرکز ملی فرش ایران را از دیگر راهکارهای رفع مشکل صنعت ابرشیم‌کشی کشور عنوان کرد.
وثوقی‌نژاد، نفش دولت در حمایت از صنعت ابریشم‌کشی کشور را بی‌بدیل توصیف کرد و گفـت: دولت می‌تواند با -حمایت از صنعت نوغانداری و هنر ابریشم کشی، تعاونی‌های تولیدی در این بخش، پرداخت تسهیلات کم بهره به تشکل‌های تعاون روستایی و حمایت ارزی برای واردات تخم نوغان وارداتی و قرار دادن تخم نوغان جزو کالاهای اساسی و گروه کالایی یک، به نقش حمایتی خود از فعالان این عرصه ادامه دهد.
وی افزود: در سال ۹۸، با عقد قرارداد با وزارت جهاد کشاورزی، ۱۰ هزار جعبه تخم نوغان وارد کشور شد که در سالجاری بین فعالان این عرصه در استان خراسان رضوی توزیع گردید و علاوه بر این نیز ۳۲ هزار جعبه نوغان توسط یک شرکت بازرگانی وارد کشور شد.
مدیرعامل ابریشم‌کشان بخش بایگ تربت‌حیدریه با بیان اینکه پنج هزار جعبه تخم نوغان نیز در داخل کشور تولید و بین فعالان این عرصه توزیع شده است ادامه داد: هم‌اکنون به طور میانگین ۳۵۰ کارگاه ابریشم‌کشی در بخش بایگ تربت‌حیدریه مشغول فعالیت هستند و روزانه ۶۰۰ کیلو نخ ابریشم خام در این منطقه تولید و روانه بازارهای مصرف می‌شود.
وی گفت: دولت باید با ایجاد کارگروه‌های تخصصی و همکاری دستگاه‌های اجرایی، شرکت‌های دانش بنیان و دانشگاهیان، موانع فراروی صنعت ابریشم‌کشی را رفع کند.
تربت‌حیدریه ظرفیت تامین ۸۰ درصد نخ ابریشم کشور را دارد
معاون استاندار و فرماندار ویژه تربت حیدریه نیز با بیان اینکه این شهرستان ظرفیت تامین ۸۰ درصد نخ ابریشم کشور را دارد گفت: سالیانه ۲۵۰ تن نخ ابریشم در داخل تولید می‌شود که با توجه به زیرساخت‌های موجود و در صورت حمایت مسوولان، این شهرستان ظرفیت تامین و تولید ۸۰ درصد این محصول را دارد.
علی رستمی افزود: رونق و احیای صنعت ابریشم‌کشی در تربت‌حیدریه از این جهت حایز اهمیت است که علاوه بر نقش سازنده این حرفه در معیشت و اقتصاد بیش از ۲۰ هزار نفر، دارای عقبه میراث فرهنگی و معنوی گرانبهایی در این منطقه می‌باشد که از گذشتگان به یادگار مانده است.
وی ادامه داد: مردم سخت‌کوش بخش بایگ تربت‌حیدریه در حالی میراث‌دار این صنعت ارزشمند هستند که در گذشته بیش از سه هزار کارگاه ابریشم‌کشی در این منطقه فعال بود و اکنون این تعداد به دلایل مختلف به ۶۰۰ کارگاه کاهش یافته است.
فرماندار ویژه تربت‌حیدریه با بیان این که از ۸۵ سال پیش اداره کل نوغانداری استان خراسان رضوی در تربت‌حیدریه مستقر بود و در حال حاضر نیز تمام زیرساخت‌های لازم برای توسعه و شکوفایی بیش‌از پیش این حرفه در شهرستان فراهم است گفت: باید تلاش کنیم علاوه بر جلوگیری از خام فروشی، در کنار صنعت نوغانداری، صنایع فرآوری وابسته به آن از جمله ابریشم بافی، زری بافی و سایر دستبافت‌های سنتی و هنری احیا شود که در صورت تحقق این مهم، ارزش افزوده و سودآوری آن نیز به مردم سخت‌کوش این منطقه باز خواهد گشت.
وی خام فروشی و واردات بی رویه نخ ابریشم را از مشکلات این صنعت دانست و افزود: پیشنهاد می‌شود با هدف احیای صنعت نوغانداری، تعرفه واردات نخ که در سال گذشته ۲۷ درصد بود به ۴۰ درصد افزایش یابد و بخشی از این تعرفه نیز برای حمایت از این صنعت به این بخش تزریق شود.
رستمی ادامه داد: راه‌اندازی مرکز پژوهش‌های علمی نوغانداری در تربت‌حیدریه، اصلاح ژنتیکی تخم نوغان و مجوز افزایش سقف ورود پیله ابریشم برای احیا و راه‌اندازی کارگاه‌ها از دیگر موارد حمایتی از صنعت ابریشم‌کشی است که باید به این موارد توجه اساسی شود.
بخش بایگ در شمال غرب تربت‌حیدریه شامل یک دهستان به مرکزیت بایگ و هشت روستا دارای حدود ۱۱ هزار نفر جمعیت است.
شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت‌حیدریه در ۱۵۰ کیلومتری جنوب مشهد واقع است و حدود ۶۹ هزار نفر از جمعیت این شهرستان ساکن روستاها هستند.