۱۴ آیین عاشورایی که ملهم از تنوع فرهنگی این دیار است در فهرست میراث ناملموس ملی جای گرفته است که برخی از این آیین ها تا قبل از شیوع ویروس کرونا مخاطبان هزاران نفری داشت و هر سال با حضور انبوهی از جمعیت عزادار و سوگوار، که از مناطق دور و نزدیک می آمدند، برگزار می شد.
این آیین ها شامل سنگ‌زنی بام، علم‌بندان اسفراین، حلیم‌پزان و همچنین تعزیه ترک‌ها، تعزیه کردهای شمال خراسان، بیل گردانی بنی اسد، آیین نخل گردانی و علم گردانی جاجرم، پرده خوانی روز عاشورا، تعزیه خوانی بجنورد، آیین شام غریبان، آیین سینه زنی حسن، حسین استان و نیز آیین یازدهم محرم در امامزاده کوران اسفراین است.
یکی از مهمترین و خاص ترین این آیین ها آیین نخل گردانی جاجرم است.
بر اساس اعلام اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، آیین نخل گردانی در جاجرم افزون بر ۴۰۰ سال قدمت دارد و در سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار معنوی سازمان به ثبت رسیده استآیین نخل‌گردانی عاشورای جاجرم
آیین نخل‌گردانی عاشورای جاجرم در خراسان شمالی، به عنوان گل سرسبد عزاداری های محرم در این استان برپا می شود.
در این آیین اقوام مختلف کرد، ترک، تات و ترکمن همه در کنار هم شرکت جسته و با عشق حسینی نخلی را که نماد عزاداری برای امام حسین (ع) است بر دوش گرفته و به گردش درمی‌آورند.
برای دیدن این سنت کهن در جاجرم هر سال همزمان با عاشورا گردشگران زیادی به شهرستان جاجرم سفر می کنند.
در این مراسم هیات ها و دسته های زنجیرزنی با نظمی خاص در حسینیه بزرگ جاجرم گردهم می آیند و از هر هیات یک نفر به مدت چند دقیقه نوحه خوانی کرده و دیگران سینه و زنجیر می زنند و این سینه زنی و عزاداری تا ظهر عاشورا ادامه می یابد و مردم جاجرم بر اساس سنتی چند صد ساله ۲ نخل چوبی و فلزی را به میدان حسینیه این شهر می آورند.
پس از ورود نخل ها به میدان، حرکت آنها سرعت گرفته و عزاداران نیز پشت سر نخل‌ها حرکت می کنند و سپس نخل ها را دور میدان می چرخانند اما در دور سوم نخل اول و در دور چهارم نخل دوم به زمین گذاشته می شود، اما عزاداران همچنان علم ها را گرد میدان می چرخانند و پس از چند چرخش نخل ها را در محل هایی مخصوص بر زمین می گذارند و در ادامه مردم به سوی بقعه «خواجه مهزیار» از یاران خاصه حضرت امام رضا (ع) حرکت می کنند و سپس بر مزار اموات خود حضور پیدا کنند.
بر اساس اعلام اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی، آیین نخل گردانی در جاجرم افزون بر ۴۰۰ سال قدمت دارد و در سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار معنوی به ثبت رسیده است.
علم‌بندی و علم‌گردانی
علم‌بندی و علم‌گردانی یکی دیگر از آیین های کهن عزاداری ماه محرم در خراسان شمالی به شمار می رود که این آیین در شهرستان های بجنورد، اسفراین و جاجرم همچنان متداول است و با اندک تغییراتی نسبت به هم، دیده می شود.
این آیین در ابتدای ماه محرم برگزار می شود و مردم به ویژه سادات، عزاداری ماه محرم را با برگزاری این آیین آغاز می کنند.
مردم این مناطق بر تیری چوبی به ارتفاع سه تا پنج متر، پارچه های سیاه و سبزی را که نذر کرده اند و یا سال های پیش بر علم آویخته شده بود، دوباره به علم می بندند و نمادی از بیرق کربلا می سازند، آنگاه آنان که توانی بیشتر و اندامی ورزیده تر دارند علم را بر دوش گرفته و پیشاپیش جمعیت عزادار و نوحه خوان به حرکت درمی‌آورند.
علم گردانی مخصوص جاجرم به این شکل است که علم را که همان بیرق و نماد عاشورا و محرم است، از حسینیه بزرگ جاجرم در کنار «نارین قلعه» که محل نخل گردانی نیز هست، همراه با عزاداری و نوحه خوانی در کوچه ها می گردانند و وقتی چند علم دیگر از دیگر محلات حمل شده و علمداران به هم پیوستند، دوباره به مسجد بزرگ بازمی گردانند.
آیین علم بندان در نخستین شب قبل از محرم انجام می شود و به نوعی نشان دهنده آغاز محرم است. مراسم علم گردانی نیز در روزهای تاسوعا و عاشورا برگزار می شود و جوانان هیات ها و عزاداران پشت سر علم به سمت مکان های عزاداری حرکت می کنند.
آیین یازدهم محرم در امامزاده کوران اسفراین
هر سال بعد از عاشورا و روز یازدهم محرم، عده زیادی از عزاداران حسینی، طبق رسمی کهن، از شهرها و روستاهای اطراف در امامزاده کوران، موسوم به احمدبن موسی (ع) گرد هم می آیند تا شهادت امام سوم شیعیان را به این امامزاده تسلیت بگویند.
این مراسم با برافراشتن علم ها، بیرق ها و برپایی دسته های عزاداری و تعزیه خوانی همراه است و اعتقاد عجیب مردم منطقه کوران به این رسم به اندازه ای است که همه اهالی این منطقه از کنار و گوشه کشور باید حتما در این روز در کوران باشند و حتی هیات عزاداری بانوان نیز در این مراسم حضور دارد.
سینه‌زنی حسن و حسین (ع)
سینه زنی حسن و حسین از آیین های عزاداری امام حسین (ع) است که در شهرستان جاجرم به شکل ویژه ای و در ادامه علم گردانی برگزار می شود و البته در برخی از مناطق و روستاهای شهرستان اسفراین نیز دیده شده است.
پس از رسیدن علم به صحن مسجد، فردی در میانه میدان علم را در دست می گیرد و دیگران در حالی که دست در کمر یکدیگر می کردند دور علم می چرخند و با دست دیگر بر سینه می زنند و در دو گروه نام امامان حسن و حسین (ع) را تکرار می کنند، به شکلی که گروهی با صدای بلند حسن گفته و گروه دیگر نام حسین را فریاد می زنند.
هر سال بعد از عاشورا و روز یازدهم محرم، عده زیادی از عزاداران حسینی، طبق رسمی کهن، از شهرها و روستاهای اطراف در امامزاده کوران موسوم به احمدبن موسی (ع) گرد هم می آیند تا شهادت امام سوم شیعیان را به این امامزاده تسلیت بگویندحلیم‌پزان
آیین حلیم‌پزان خراسان شمالی نیز در فهرست میراث ناملموس ملی قرار گرفته است.
آیینی که از نخستین شب ماه محرم در همه شهرستاهای این استان اجرا می شود حلیم پزان است و هر شب پس از عزاداری هایی که انجام می شود، خوراک حلیم طبخ شده در اختیار همه مردم قرار می گیرد.
حلیم ماه محرم از گندم و گوشت تهیه می شود و در پختن حلیم که با آداب خاصی همراه است، همه مردم مشارکت دارند.
به گفته کارشناسان میراث فرهنگی پخت حلیم محرم در خراسان شمالی به ۲۵۰ سال قبل بازمی‌گردد و از دوره صفویه که محرم و صفر و آیین‌های شیعی جدی گرفته شد آغاز و در دوره قاجاریه تثبیت شد.
در عین حال بسته به مجلسی که برگزار می شود هر شب یک یا چند گوسفند نذری برای پخت حلیم ذبح می شود که باید با مراسم و دعاهای خاص برگزار شود و سپس فردی مومن و معتقد، دست خود را در داخل گندم آماده شده برای این خوراک کرده و دعا می خواند و همه مراحل انجام کار پخت حلیم با صلوات و یاد امام حسین(ع) همراه است.
طبخ حلیم طولانی است و مرحله ای خاص به نام چمبه زنی دارد که انجام آن تا چندین ساعت طول می کشد و سخت نیز هست و به قدرت بازوی زیادی نیاز دارد، اما جوانان و عزاداران به عشق امام حسین(ع) و مهمانان سفره او، برای مشارکت در پخت این غذا صف می‌ایستند.
آیین‌هایی مانند شبیه‌خوانی، تعزیه‌خوانی و پرده‌خوانی نیز در این استان عمومیت دارد و برپایی این آیین ها در روز عاشورا به اوج خود می رسد و هر یک از اقوام کرد و ترک این استان، مراسم تعزیه خوانی خاص خود را دارند.
بیل گردانی در گرمه
تعزیه بیل گردانی در گرمه در واقع بازگو کننده تدفین پیکر پاک شهدای کربلا از سوی قوم بنی اسد است که در قالب تعزیه و شبیه‌خوانی هر سال روز دوازدهم محرم در این شهرستان خراسان شمالی برگزار می‌شود.
در واقع این آیین رشادت افرادی را نشان می دهد که پس از واقعه عاشورا و در حالی که کمتر فردی به خود جرات می داد تا برای دفن شهدای کربلا پیشقدم شود قوم بنی اسد برای تدفین شهدای کربلا به این منطقه وارد شدند و اجسام شهدای کربلا را به خاک سپردند.
این آیین در واقع تعزیه و شبیه خوانی است که در گرمه برپا می شود و یک مرشد و رهبر دارد که نوحه های اصیل و خاصی را قرائت می کند و مردم در پاسخ به نوحه ها، اشک ریخته، مویه کرده و مراسم تشییع نمادین شهدای کربلا را برگزار می کنند.
در این تعزیه یک به یک افرادی که تعزیه خوانی می کنند با معرفی هر یک از پیکرها و کارهایی که در کاروان امام حسین (ع) انجام داده است و شجاعتی که از خود نشان داده، شروع به نوحه خوانی می کنند تا این که مراسم تدفین برگزار شود.
کارشناسان میراث فرهنگی می گویند بیل گردانی در واقع نماد شکافتن زمین و دفن شهدا است و اگرچه از تاریخ آغاز آن در این شهرستان سندی نداریم اما بزرگان منطقه می گویند این آیین در گرمه مربوط به ۶ نسل پیش است که هنوز ادامه دارد و هرسال روز دوازدهم محرم و مصادف با روز سوم شهادت شهدای کربلا برپا می شود.
اهل سنت خراسان شمالی در ماه محرم
امام حسین (ع)، سالار همه شهیدان و سرور همه آزادگان جهان است و فرقی نمی‌کند که شیعه باشی یا سنی، مسیحی باشی یا مسلمان، زیرا هرکه او را بشناسد می‌داند که حسین بر بلندای قله آزادگی ایستاده است تا به مردم بگوید «اگر دین هم ندارید، آزاده باشید» به همین دلیل در عزای او، همه رخت سوگ به تن می کنند.
اهل سنت خراسان شمالی نیز در ایام ماه محرم و عزاداری سالار شهیدان، مراسم هایی خاص را در سالروز شهادت فرزند پیامبر (ص) برگزار می کنند.
ترکمن های اهل سنت این دیار محرم را گرامی می دارند و در این ماه، برنامه ها و رسومی برای عزاداری امام حسین (ع) دارند که ختم ۷۰ هزار «لا اله الا الله، محمداً رسول الله» از جمله آن است که به آن تهلیل گفته می شود.
دادن صدقه و نذری از دیگر برنامه های مرسوم ماه محرم در بین اهل سنت خراسان شمالی است و البته هر سال در روز عاشورا یک رسم ۵۰ ساله هم در روستای «تازه یاب» مانه و سملقان برگزار می شود که تعداد زیادی از مردم در آن شرکت می کنند.
در این روز اهل سنت با تجمع در جوار امامزاده شیرعلی فرزند امام موسی کاظم (ع) در مانه و سملقان به عزاداری می پردازند.
اهل سنت منطقه نسبت به نگاه داشتن حرمت ایام محرم و صفر نیز بسیار مقیدند و در این ماه ها برنامه های شادی و عروسی خود را متوقف می کنند و در این ماه که ماه آغازین سال هجری است، علاوه بر ترتیل و قرائت قرآن، مراسم اطعام نیز برگزار می کنند.
همچنین در این روز برادران و خواهران اهل سنت به خانه افرادی می روند که سال قبل در دهه اول محرم از دنیا رفته اند، تا با نثار فاتحه روح آنان شاد شود.
خراسان شمالی ۸۶۳ هزار نفر جمعیت دارد که ۱۰ درصد آنان را اهل سنت تشکیل می دهند که در شهرستان های بجنورد، راز و جرگلان و مانه و سملقان سکونت دارند.
این آیین ها قطره ای از دریای اعتقادات و باورهای فرهنگی خراسان شمالی و برخی از برجسته ترین آنها است.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان شمالی با اشاره به تنوع قومیتی و فرهنگی این استان می گوید: با توجه به همین ویژگی در این استان آیین های عزاداری به اشکال مختلف و متنوعی برپا می شود.
حبیب یزدان پناه می افزاید: از ۷۵ اثر ناملموس استان که در فهرست میراث ملی ثبت شده ۱۴ اثر مربوط به آیین های عزاداری محرم و صفر است.
وی می گوید: این آیین‌ها مربوط به جای جای استان است.
یزدان پناه با تأکید بر حفظ آیین ها و سنت‌های گذشته که ریشه در باورها و اعتقادات جامعه دارد، اظهار می کند: خوشبختانه فرهنگ عاشورایی در ایران با روح و جان مردم سروکار دارد و ما مشکل جدی در مورد حفظ و نگهداری آن ها نداریم، هرچند برخی آیین‌ها نیز به حفاظت بیشتری نیاز دارند.
از ۷۵ اثر ناملموس خراسان شمالی که در فهرست آثار ملی ثبت شده ۱۴ اثر مربوط به آیین های عزاداری محرم و صفر است.