صحن و سرای حرم حضرت رضا (ع) سالهای بسیار در تاسوعا و عاشورای حسینی میزبان عزادارانی بوده که به عشق اهل بیت(ع) گرد هم آمدند و زیر سایه انیس النفوس رسم مسلمانی به جای آورده و برای مظلوم ترین امام دین خود به سوگ نشسته‌اند.
اینجا مرکز ثقل معنوی ایرانیان در ایام عزاداری حسینی است، در تاسوعا و عاشورا حسینیان محشری از شور و شیفتگی به امام حسین (ع) با ارادت و تعزیت نسبت به حضرت رضا (ع) به نمایش می‌گذارند و خالصانه‌ترین مرثیه‌ها را در رثای آن امام می‌خوانند و اشک ماتم می‌ریزند.
به گواه اسناد تاریخی بارگاه ثامن الحجج حضرت علی بن موسی الرضا(ع) در طول ۴۰۰ سال گذشته به طور پیوسته میزبان سوگواران سیدالشهدا(ع) در ماههای محرم و صفر بوده و عطر و بوی حسینی صحن و سرای حرم مطهر امام رضا(ع) را فراگرفته است.
۴۰۰ سال سوگواری برای سیدالشهدا در حرم مطهر رضوی
اسناد زیادی در مرکز اسناد سازمان کتابخانه های آستان قدس رضوی وجود دارد که بیانگر تاریخ سوگواری بر ابا عبدالله الحسین (ع)از دوره صفوی تا قاجار است و از لابه لای این اسناد می توان با آیینها و رسوم عزاداری برای امام حسین(ع) آشنا شد.
این اسناد چگونگی مراسم عزاداری و آداب برگزاری آن را توسط خادمان در ماههای محرم و صفر و از تاسوعای حسینی تا شهادت امام رضا (ع) بیان می‌کند که قدیمی ترین سند در مورد آیینهای سوگواری در بارگاه منور رضوی مربوط به ۴۰۰ سال پیش است.
طبق اسناد برنامه‌های سوگواری از نخستین روز محرم آغاز می‌شده و با حضور روضه خوانان حرم مطهر به صورت مستمر تا روز عاشورا ادامه داشته و گاه کتاب "روضه الشهدا" نیز در این مراسم قرائت می‌شده است.
بر اساس این اسناد مراسم سوگواری برای سیدالشهدا(ع) بیشتر در ایوان طلای صحن انقلاب اسلامی یا در رواقهای دارالضیافه و دارالسیاده برگزار می‌شده است و زائران زیادی در این مراسم حضور می‌یافتند.
طبق این اسناد به جز حرم مطهر رضوی در برخی دیگر از نقاط شهر مشهد مانند "خان حسینیه" نیز مجالس عزاداری توس آستان قدس رضوی برگزار می‌شد.
مراسم نخل بندی حرم مطهر رضوی در روز عاشورا، سیاه پوشی گلدسته‌ها و گنبد طلای بارگاه منور رضوی، تعطیلی مکتبخانه حرم مطهر و دکانهای شهر، برگزاری آیینهای مذهبی در قالب روضه‌خوانی، سینه زنی، شبیه خوانی و حمل وسایل و نمادهای گوناگون و اطعام زائران از ارکان باشکوه آداب و رسوم سوگواری است که در اسناد آستان قدس رضوی ذکر شده است.
امروزه برخی از آیینها مانند نخل بندی در روز عاشورا در حرم مطهر دیگر برگزار نمی‌شود اما هنوز سیاه پوشی گنبد و پوشش ضریح و سایر نقاط حرم مطهر، اطعام زائران، روضه خوانی، خطبه خوانی شب عاشورا، سینه زنی و شام غریبان باقی مانده است.
۹۰ وقفنامه در موضوع عزاداری ائمه اطهار (ع)
علاوه بر این اسناد حدود ۶۰۰ وقفنامه با بیش از سه هزار رقبه و ۲۶ سرفصل در معاونت حقوقی و موقوفات آستان قدس رضوی به ثبت رسیده است که ارزش ریالی این موقوفات بیش از صدها هزار میلیارد تومان است
بخشی از سرفصلهای موقوفات به ثبت رسیده در معاونت حقوقی و موقوفات آستان قدس رضوی با موضوع عزاداری ائمه اطهار (ع) به‌خصوص حضرت سیدالشهداء (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) بوده و بالغ بر ۹۰ وقفنامه در این موضوع به ثبت رسیده است.
برگزاری مراسم سوگواری و روضه خوانی ائمه اطهار(ع)، از جمله سرفصلهای مهم برای مصارف موقوفات در آستان قدس رضوی است که واقفان با توجه به نیت خود آن را انتخاب کردند.
مرحوم حاج محمد قاسم ملک التجار یکی از این خیراندیشانی است که بخشی از املاک خود را وقف بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) کرد تا بخشی از درآمد موقوفه صرف و خرج تعزیه داری گلگون کفن صحرای کربلا و خامس آل عبا حضرت سیدالشهدا(ع) در دهه اول ماه محرم و لیالی جمعه در محل دارالسیاده مبارکه شود.
به موجب وقف نامه مرحوم سید میرزای صراف نیز بخشی از درآمد و منافع موقوفات وی باید هر ساله از سوی متولی شرعی موقوفه در اول محرم به پنج نفر از علمای مشهد به منظور برگزاری تعزیه داری در منازل خود داده شود.
همچنین مرحوم آیت الله واعظ طبسی، تولیت فقید آستان قدس رضوی، در سال ۱۳۸۰ یک باب کتابخانه و حسینیه امام رضا(ع) در کوچه ناظر مشهد مقدس را برای تعظیم و ترویج شعائر مذهبی و تقویت مبانی دینی، به ویژه برگزاری مجالس تبلیغی و ترویجی در مناسبتهای مختلف مذهبی همچون ماه محرم وقف کرده است.
عواید موقوفات دیگری نیز در شهرستانهای مختلف خراسان رضوی وجود دارد که توسط واقفان بارگاه امام رضا(ع) از گذشته‌های دور تاکنون صرف برپایی مراسم سوگواری سید و سالار شهیدان امام حسین(ع) و یاران وفادارشان شده است.
عزاداری امسال سیدالشهدا در حرم رضوی با شرایط ویژه
امروزه نیز سوگواری برای سیدالشهدا (ع) در بارگاه منور رضوی همچنان پابرجاست اما تفاوت امسال با سالهای دیگر اعمال برخی تغییرات در نحوه برگزاری مراسم به دلیل شیوع ویروس کروناست و آستان قدس رضوی تلاش کرده برای زائران ایرانی و غیرایرانی از بستر فضای مجازی و شبکه‌های تلویزیونی و همچنین برگزاری محدود مراسم عزاداری در صحنهای حرم مطهر زمینه سوگواری در جوار ثامن الحجج را فراهم کند.
معاون اماکن متبرکه و امور زائران آستان قدس رضوی نحوه برگزاری مراسم عزاداری روزهای تاسوعا و عاشورا در حرم امام رضا(ع) با رعایت پروتکلهای بهداشتی برای مقابله با بیماری کووید ۱۹ را اعلام کرد.
محمد توکلی گفت: عزاداری‌های دهه اول ماه محرم در حرم مطهر رضوی با رعایت پروتکلهای بهداشتی و فاصله گذاری اجتماعی در صحن‌ها و فضاهای روباز حرم مطهر برگزار می‌شود.
وی با اشاره به تمهیدات اندیشیده شده برای ورود هیئات مذهبی به حرم مطهر رضوی در دهه اول محرم افزود: آستان قدس رضوی مراسم و برنامه‌های حرم مطهر را برابر با ابلاغیه‌های ستاد ملی مقابله با کرونا دنبال می‌کند و در همین راستا هیچ هیاتی به صورت دسته‌روی به حرم مطهر ورود پیدا نخواهد کرد.
معاون اماکن متبرکه و امور زائران آستان قدس رضوی گفت: هیاتهای عزاداری نیز که از طریق شورای هیئات مذهبی مشهد معرفی می‌شوند در صحنهای حرم مطهر رضوی و با فاصله اجتماعی به عزاداری می‌پردازند.
توکلی افزود: هر برنامه‌ای که امکان پوشش و خدمات آن با رعایت فاصله اجتماعی ممکن باشد در حرم مطهر رضوی برگزار می‌شود در غیر این صورت فعالیت‌ها به صورت نمادین و در فضایی خاص برگزار خواهد شد.
وی در خصوص تعداد هیات‌هایی که در حرم امام رضا(ع) اجازه عزاداری دارند افزود: ۱۸ هیاتی که قرار است در فضاهای باز حرم مطهر و با فاصله فیزیکی مناسب به عزاداری بپردازند توسط شورای هیئات مذهبی معرفی شده‌اند و ما نیز در فضای حرم مطهر رضوی در خدمت ایشان هستیم.
معاون تبلیغات اسلامی آستان قدس رضوی نیز در تشریح ویژه برنامه‌های عزاداری و سوگواری تاسوعا و عاشورای حرم امام رضا(ع) گفت: از ابتدای محرم مراسم عزاداری سید و سالار شهیدان اباعبدالله الحسین(ع) در حرم مطهر رضوی با رعایت دقیق دستورالعمل‌های بهداشتی ستاد ملی مبارزه با کرونا برگزار شده است.
حجت الاسلام حجت گنابادی نژاد افزود: ویژه برنامه شب تاسوعا جمعه بعد از نماز مغرب و عشاء با حضور زائران عزادار در صحن جامع رضوی با رعایت پروتکلهای بهداشتی برگزار شد، در این مراسم حجت الاسلام مرادی سخنرانی کرد و مداحان اهل بیت (ع) به روضه خوانی پرداختند.
وی قرائت زیارت‌های امین الله و عاشورا و مرثیه‌سرایی مداحان و ذاکران خاندان عصمت و طهارت(ع) را از برنامه‌های بعد از اذان صبح روز تاسوعا در صحن جامع رضوی معرفی کرد.
وی اظهار داشت: بخش دوم ویژه برنامه‌های عزاداری از صبح امروز در ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد، با مرثیه‌سرایی امیر عارف آغاز شد و در این مراسم آیت الله سیداحمد علم الهدی به سخنرانی پرداخت.
به گفته گنابادی نژاد در ویژه برنامه شب عاشورای حسینی نیز که امشب بعد از نماز مغرب و عشاء برگزار می‌شود، صحن جامع رضوی میزبان عزاداران حسینی است و در این برنامه نیز ذاکران اهل بیت به روضه‌خوانی و مرثیه سرایی می‌پردازند.
وی اظهار داشت: در شب عاشورای حسینی، چون سالهای گذشته مراسم خطبه‌خوانی با حضور خادمان و تولیت آستان قدس رضوی با رعایت پروتکلهای بهداشتی در صحن انقلاب اسلامی حرم مطهر برگزار خواهد شد که پس از سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین مروی تولیت آستان قدس رضوی خطبه توسط حجت الاسلام اسلامی‌فر قرائت می شود و سپس ذاکران اهل بیت به مدیحه‌سرایی و شعر خوانی می‌پردازند.
او افزود: بخش دوم ویژه برنامه‌های عزاداری روز عاشورا نیز صبح روز یکشنبه در مسجد گوهرشاد با مدیحه سرایی مداحان حرم مطهر رضوی آغاز می‌شود و در این مراسم آیت الله سیداحمد علم الهدی نماینده ولی فقیه در استان خراسان رضوی به سخنرانی و مقتل خوانی میپردازد.
معاون تبلیغات اسلامی آستان قدس رضوی گفت: در شام غریبان سید الشهدا(ع) طبق سنت هرساله ویژه برنامه شام غریبان با حضور خدام اما این بار فقط در حرم امام رضا(ع) و مراسم عزاداری با رعایت پروتکلهای بهداشتی بعد از نماز مغرب و عشاء در صحن انقلاب اسلامی برگزار می‌شود.
گنابادی نژاد افزود: این مراسم از نمایشگرهای پهن پیکر در صحن های حرم مطهر و همچنین از طریق درگاه اینترنتی رضوی تی. وی و برخی شبکه‌های سیما به صورت زنده قابل مشاهده است.
مدیر امور زائرین غیرایرانی آستان قدس رضوی نیز در این باره گفت: در دهه اول ماه محرم حال و هوای بارگاه منور رضوی به ۱۰ زبان زنده دنیا از طریق شبکه های اجتماعی و فضای مجازی برای زائران ارسال می‌شود.
سیدمحمدجواد هاشمی نژاد درباره فعالیتهای این مدیریت در فضای مجازی به ویژه در شرایط حال حاضر حرم مطهر رضوی افزود: بخش فضای مجازی پورتال معاونت تبلیغات اسلامی آستان قدس رضوی به صورت شبانه روزی با ۱۰ زبان عربی، انگلیسی، فرانسه، اردو، اسپانیولی، آذری، ترکی، اندونزیایی، روسی و پشتو در شبکه های اجتماعی مختلف در حال فعالیت است.
وی اضافه کرد: در این بخش تمامی تولیدات و مدیریت صفحات توسط نیروهای متخصص آشنا به زبانهای خارجی و همچنین با کمک شیفتگان و دلدادگان حضرت رضا(ع) از دورترین نقاط جهان انجام می شود.