این آب انبار و برکه تاریخی که در فهرست آثار ملی کشور نیز ثبت شده در سال ۱۲۸۶ ه.ق توسط حاج اسدالله (آسدالله)، فرزند کربلایی علیرضا دهباشی و برادر فتحعلی‌خان بیگلربیگی جراشی ساخته شد.
حاج اسدالله دهباشی از بزرگان منطقه جنوب فارس و سازنده برکه های معروف از بزرگ ترین خیرین گراشی بود و نقش وی در توسعه و شکوفایی شهری گراش نیز بسیار تعیین کننده بوده است.
بر اساس برخی اسناد و یافته های تاریخی این برکه برای کمک به اشتغال و معیشت مردم شهر گراش در یک دوره‌ی قحطی شدید ساخته شده است ، در زمینه تقسیم آب آن ۱۲ سهم برای آب این برکه تعیین و تقسیم شد که یکی از سهم‌ها به وقف عام اختصاص یافت.
آب انبار و یا برکه های آبی به معنای مخازن و محل ذخیره آب معروف بوده اند و در مناطق جنوبی فارس از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند.
علاوه بر برکه حاج اسدالله ،هفت برکه و برکه کل نیز از مهمترین آثار تاریخی و ثبت شده در فهرست آثار ملی در شهرستان گراش است.
برکه کل یک آب انبار تاریخی مربوط به دوره صفوی است که در گراش قرار دارد ،این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
برکه حاج اسدالله، شاهکار معماری قرن سیزدهم
یکی از فعالان گردشگری و دوستدار آثار تاریخی در جنوب فارس می گوید: قطر داخلی آب‌انبار یا برکه حاج اسدالله ۲۳ متر و ارتفاع گنبد آن حدود ۱۲ متر است.
غلامرضا آرمان مهر در مصاحبه با ایرنا افزود: ساختن چنین سازه‌ای با دستان توانمند معماران و استادکاران گراشی، آن هم با سنگ و ساروج و گچ در قرن سیزدهم هجری، یک شاهکار مهندسی و معماری اصیل ایرانی محسوب می‌شود.
وی بیان کرد: متفاوت بودن قوس گنبد با سایر قوس‌های رایج در گنبد آب‌انبارها و بهره‌مندی از زیباترین و چشم‌نوازترین تناسبات، گنبد برکه حاج اسدالله را از سایر گنبدهای موجود در منطقه جنوب فارس متمایز کرده است.
آرمان مهر ادامه داد: همچنین وجود ۶ دهنه ورودی که به زبان محلی تِئتَج می گویند با دارا بودن تزئینات رسمی‌بند و وجود سنگ نوشته با اشعاری زیبا از بانی آب‌انبارنیز از جمله ارزش‌های فراوان معماری و زیبایی منحصربه فرد این گنجینه گران بهاست.
احتمال تخریب کامل بنا
آرمان مهر ابراز داشت: گذشت زمان و رطوبت موجب ترکیدگی و خمیدگی گنبد طلایی آب انبار و فرسایش این بنای تاریخی شده که در صورت کم توجهی احتمال تخریب کامل آن وجود دارد.
این فعال گردشگری معتقد است: بارمشکلات و معضلاتی که برکه تاریخی حاج اسدالله سالها با آنها دست و پنجه نرم کرده اکنون سنگین تر شده و کمر این اثر زیبا خمیده شده است.
چالش های دیگر
آرمان مهر همچنین از بروز برخی چالش های دیگر فرا روی این برکه تاریخی سخن گفت و بیان کرد: از مسائل عمده‌ای که سال‌هاست دوست داران میراث فرهنگی را درگیر وضعیت این برکه کرده انباشت فاضلاب خانه‌های اطراف این برکه است.
وی بیان کرد: برغم جلسات متعدد با اوقاف و امور خیریه شهرستان گراش و شوراهای ادوار مختلف شهر، مشکلات و چالش های موجود همچنان باقی است.
این باستان شناس معتقد است که در مکانیزم طبیعی این آب‌انبار نیز دست کاری شده و در برهه‌هایی، دهنه برکه بسته شده تا از سقوط کودکان و حیوانات به آن جلوگیری شود که این مساله به سازه برکه آسیب‌های جدی وارد کرده است.
وی گفت: البته پر و خالی کردن بدون کارشناسی آب برکه با تلمبه (برای مصارفی همچون آبیاری فضای سبز) نیز برای سازه برکه بسیار آسیب‌زا بوده است که البته این چالش همچنان وجود دارد.
آرمان مهر بیان کرد: همچنین رعایت نشدن حریم این برکه یکی دیگر از چالش های فرا روی آن است و هم اینک اطراف برکه به طور کامل آسفالت شده و در طول سالها، برخی از ورودی‌هایش به خاطر بالا آمدن سطح کوچه نیز بسته شده است.
وی با بیان اینکه هم اینک نیز بخش های زیادی از گنبد طلایی برکه دچار نشست و ترک خوردگی شده، گفت: بدون شک چنانچه در سال‌های قبل برای این مشکل چاره اندیشی می‌شد، شاید با تمیزکاری روی «شاوره» و یک لایه برداری، این مشکل حل می‌شد، اما به دلیل بی‌توجهی و برخی سوء تدبیرها این معضل بدتر شده تا این که اکنون به وضعیت حاد رسیده است.
آرمان مهر می گوید: حتی با توجه به نوع معماری خاص و متمایز بودن سازه های معماری این برکه با سایر برکه های موجود در منطقه ، چنانچه بخشی از گنبد ترک خورده این اثر فرو ریخت، احتمال آنکه کل گنبد فرو بریزد و تخریب شود نیز وجود دارد.
وی افزود: همچنین محل اتصال گنبد به ورودی (تئتخ) نیز اکنون ترک خورده است و در صورت فرو ریختن گنبد، این بخش هم خودش را جدا می‌کند یعنی با فرو ریختن بخش کوچکی از گنبد، احتمال ریخته شده کل گنبد و جدا شدن ورودی‌ها و بخشی از جداره برکه نیز وجود دارد.
پویش منطقه ای برای حفظ آب انبارها
وی ابراز امیدواری کرد: با توجه به پویش ها و جنبش های مردمی در زمینه حمایت از آثار تاریخی و احیا و ساماندهی آب انبارهای موجود در منطقه، می توان به آینده خوشبین و امیدوار بود که با ورود سرمایه گذاران ، خیرین و دوستدران آثار تاریخی بسیاری از بناها از جمله برکه حاج اسدالله نیز دوباره احیا شود.
این فعال گردشگری ، بهبود وضعیت و ساماندهی آثار تاریخی از جمله برکه حاج اسدالله را نیازمند شکل‌گیری یک عزم جدی و اراده و همت جمعی دانست و گفت: راه‌اندازی پویشی برای نجات این اثر ارزشمند تاریخی در قالب یک گروه حرفه‌ای متشکل از متخصصان مرمتی، کارشناسان میراث فرهنگی، فعالان اجتماعی و معتمدین محلی نیز می‌تواند هم در بعد معنوی و هم در بعد مادی ظرفیت‌ها را به درستی شناسایی و در راستای احیای این بنا جهت دهی کند.
وی ابراز داشت: کاراین گروه حرفه‌ای در گام اول شناسایی و بیان ضرورت حفاظت از این اثر ارزشمند و تبیین ارزش‌های نهفته در این اثر تاریخی باشد.
آرمان مهر گفت: همچنین ایجاد حساسیت و دغدغه عمومی برای کمک به جریان حفاظت، پیش‌بینی راهکارهایی برای جذب منابع مالی لازم و ارائه راهکارهای تخصصی متناسب با وضع موجود بنا می تواند در احیا و سامادهی این اثر تاریخی در کوتاه مدت نیز موثر باشد.
وی گفت:برکه حاج اسدالله و ساخت هزاران آب انبار در طول تاریخ و سالیان متمادی در مناطق جنوبی استان فارس به ویژه لارستان کهن و گراش علاوه بر نماد فرهنگی وهویت تاریخی مردمان این سرزمین ، نشانه ای از وجود فرهنگ ، خلاقیت و همچنین نیک اندیشی ساکنان این خطه بوده هست.
آرمان مهر اضافه کرد: نیک اندیشان و خیرین گراشی و مناطق جنوب فارس که توانسته اند بارها در بزنگاه های حساس تاریخی و سرزمینی خود با خلق ایده و خلاقیت ها و همدلی و نوع دوستی زمینه توسعه و شکوفایی و پیشرفت منطقه را رقم بزننند می توانند در رفع برخی مشکلات و احیای فرهنگ و تمدن سرزمینی خود نیز دوباره پیش قدم شوند و با کمک های مادی و معنوی سهمی تعیین کننده در حفاظت از آثار و بنایای تاریخی خود ایفا کنند.
اعتبارات دولتی جوابگو نیست
فرماندار شهرستان گراش نیز بر ضرورت حفظ و حراست از آثار و بناهای تاریخی و ارزشمند بویژه آب انبارها به عنوان شاهکار و خلاقیت مردمان این خطه و جنوب فارس تاکید کرد و گفت: با توجه به شرایط حاکم و محدودیت های مالی ،اعبتارات دولتی جوابگوی رفع چالش های موجود در این مورد نیست.
اصغر فرودی در مصاحبه با ایرنا اضافه کرد: حفظ آثار تاریخی شهرستان گراش از جمله احیای آب انبارها همواره یکی از دغدغه های جدی مسئولان امر و مردم و مدیریت اجرایی در شهرستان گراش بوده است.
وی گفت: البته در تخریب و ترکیدگی این برکه تاریخی و اثر ارزشمند نیز بیش از آنکه دخالت های بشر و تخریب های انسانی دخیل باشد، بیشتر گذشت زمان موجب فرسایشی شدن سازه و معماری این بنا شده است.
فرودی ادامه داد: احیای این بنای تاریخی در دستور کار میراث فرهنگی شهرستان نیز قرار گرفته و باید برای تامین اعتبار مورد نیاز از راه های مختلف از جمله کمک خیرین و دوستداران آثار فرهنگی و تاریخی بتوان استفاده کرد.
طرح مطالعاتی برای بازسازی برکه انجام شده است
مدیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان گراش نیز گفت: طرح مطالعاتی و همچنین میزان برآورد اعتبار برای بازسازی ، احیا و ساماندهی این اثر تاریخی انجام شده است.
سید عفیف زندوی اضافه کرد: بر اساس برآورد اولیه افزون بر هفت میلیارد ریال برای احیای این آب انبار نیاز است.
وی در مصاحبه با ایرنا با بیان اینکه اعتبارات دولتی برای احیا و بازسازی این اثر بسیار ناچیز و به هیچ وجه جوابگو نیست، گفت: در سال جاری به رغم پیش بینی اعتبار، حتی ریالی تخصیص نیافت.
زندوی ادامه داد: علاوه بر برکه حاج اسدالله برخی اثرهای ارزشمند تاریخی در شهرستان گراش نیز وجود دارد که سالها به دلیل کمبود اعتبار کار مرمت و بازسازی آنها معطل مانده که می توان از حضور و مشارکت بخش خصوصی و خیرین در احیا و بازسازی این بناها نیز کمک گرفت.
وی با بیان اینکه تاکنون ۲۱ اثر تاریخی در شهرستان گراش در فهرست آثار ملی ثبت شده است، گفت: ۱۵ ثر دیگر نیز در دست بررسی و مطالعه برای ثبت در فهرست آثار ملی هستند.
مدیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گراش می گوید: برکه حاج اسدالله به عنوان دومین برکه بزرگ ایران بعد از برکه کل که آن هم در شهرستان گراش است، معروف است.
شهرستان گراش در فاصله ۳۵۹ کیلومتری جنوب شیراز در استان فارس قرار دارد.