تحرک دیپلماتیک دولت دهلی‌نو در ارتباط با جمهوری اسلامی ایران طی یک هفته اخیر به نحو چشمگیری افزایش یافته است. چند روز قبل وزیر دفاع هند به ایران سفر کرد و با مسئولان عالی‌رتبه کشورمان گفت‌وگوهایی را در حوزه همکاری‌های دفاعی و امنیتی و دوجانبه انجام داد.
دو روز پس از بازگشت وزیر دفاع هند، «سابرامانیام جایشانکار» وزیر امور خارجه این کشور نیز دیروز (سه‌شنبه هجدهم شهریور) به تهران آمد تا گفت‌وگوهای دوجانبه را پیگیری کند. برخی تحلیلگران اعتقاد دارند وی آمده تا روابط دو طرف را که مدتی است که به علت هراس دهلی‌نو از تحریم‌های آمریکایی ساکن مانده، راه بیاندازد.
وزیر امور خارجه هند در مسیر سفر به روسیه برای شرکت در نشست وزرای خارجه کشورهای عضو «سازمان همکاری شانگهای» به دیدار «محمدجواد ظریف» آمد. بسیاری از رسانه‌ها همچنان که عنوان شد، نوشته‌اند این مقام ارشد هندی برای مذاکره در مورد روابط دو جانبه و همچنین مسائل منطقه‌ای در تهران حاضر شده است. رسیدگی به وضعیت همکاری‌های دوجانبه که مدتی است با فشار کاخ سفید راکد مانده به ویژه فعالیت اقتصادی و سرمایه‌گذاری دهلی نو در بندر چابهار و نگرانی از پرشدن جایگاه هند از سوی چین از مهمترین دلایل دو سفر اخیر مقامات هندی عنوان شده است.
چشم امید هند به چابهار
واقعیت امر آن است که به اعتقاد برخی تحلیلگران، دهلی نو احساس می‌کند پس از امضای سند اولیه توافق همکاری راهبردی و بلندمدت میان ایران و چین، دامنه بازیگری هند در عرصه های اقتصادی ایران محدود خواهد شد. از این منظر، یکی از مهمترین محورهای مورد نظر در راه اندازی این روابط راهبردی حضور پررنگ تر ایران در ابرپروژه چین با نام «یک کمربند یک جاده» یا همان برنامه جاده ابریشم جدید است.
بر پایه این دیدگاه و بر اساس برخی نشانه‌ها، استقبال پاکستان به عنوان مهمترین رقیب منطقه‌ای هند از ارتقای سطح روابط ایران و چین و مطرح شدن محورهایی همچون همکاری بیشتر پکن در زیرساخت‌های حمل و نقل جاده‌ای و بندرگاهی موجب نگرانی دهلی نو شده است. تا پیش از این هند تلاش می‌کرد با سرمایه گذاری در بندر چابهار بتواند پاکستان را دور بزند و برای دسترسی به بازارهای افغانستان و آسیای میانه از خاک ایران استفاده کند. از طرف دیگر چین سال‌ها است که سرمایه‌گذاری خود را در بندر گوادور پاکستان آغاز کرده است. از این رو ناظران دلیل همکاری در توسعه چابهار را از جمله تاکتیک‌های هند برای عقب نماندن در رقابت با چین ارزیابی می‌کنند.
دولت هند متعهد به سرمایه گذاری ۵۰۰ میلیون دلاری برای توسعه چابهار و همچنین سرمایه‌گذاری یک میلیارد و پانصد میلیون دلاری برای ساخت مجموعه‌ای از جاده‌ها و راه آهن شده است. با این حال تحریم‌های ایالات متحده و نوع روابط «ناراندرا مودی» نخست وزیر هند با «دونالد ترامپ» موجب شد نه تنها هند در خرید نفت و انرژی از ایران عقب نشینی کند بلکه به رغم ادعاها در مورد تلاش جهت کسب معافیت‌هایی از کاخ سفید، از سرمایه‌گذاری در ایران هم پا پس کشید. هند حتی برخلاف تعهدات پیشین خود، در ساخت مسیر راه آهن چابهار به زاهدان بیش از حد تعلل کرد.
نگاهی به رقابت‌های هند با چین
رقابت میان هند و چین در عرصه‌های سیاسی و اقتصادی از جمله مولفه‌های مهم در ارزیابی تحولات اخیر است. تحلیلگر نشریه «اینترپرتر» (The Interpreter) اعتقاد دارد سریعترین پیامد توافق ایران و چین برای هند روی می‌دهد. ایران از تعلل دهلی نو در توسعه و سرمایه‌گذاری منطقه جنوب شرق ناخرسند است. دلیل عمده هند تحریم‌های بین المللی بیان شده است. در حالی که تهران و دهلی نو برای مشارکت در ساخت راه آهن چابهار-زاهدان توافق کرده بودند، تاخیر هند باعث شد تا ایران به تنهایی این پروژه را تکمیل کند و هند را از آن کنار بگذارد.
طبق این تحلیل، اکنون همکاری جامع و عمیق‌تر اقتصادی چین با ایران در کنار تنش‌های مرزی و دیگر تحولات در جنوب و شرق آسیا، حکایت از آن دارد که از نظر راهبردی هند نگران از دست دادن موقعیت‌های ممتاز خود در ایران است.
«جابین جاکوب» استاد روابط بین الملل دانشگاه شیو ندار در ایالت اوتارپرادش هند اعتقاد دارد ایران به کشورهای اندکی از نظر سیاسی و اقتصادی می‌تواند اعتماد کند. هند و چین از جمله این کشورها هستند که اکنون برای حضور بیشتر در این کشور اقدام کرده‌اند اما باید دید کدامیک موفق خواهند شد. پکن مدتی قبل توافقی را با تهران امضا کرد و رسانه‌ها از سرمایه‌گذاری ۴۰۰ میلیارد دلاری در ایران خبر دادند. تقریبا همزمان با این خبر هند فرصت مناسبی را در تکمیل یک پروژه مهم در ایران از دست داد.
به اعتقاد این استاد دانشگاه، دهلی نو در تعامل با ایران امتیازهای گوناگون تاریخی، فرهنگی و حتی حس نزدیکی و همسایگی را دارد. در مقابل اما تمایل چین برای نقش‌آفرینی بیشتر در غرب آسیا، این کشور را به همکاری با ایران ترغیب کرده است. پروژه یک کمربند یک جاده چین تاثیر مهمی را در تدوین رویکردهای پکن دارد و بندر چابهار که هند در توسعه آن همکاری می‌کند نیز در این مسیر نقش دارد. برخلاف تصور کارشناسان هندی، بندر گوادور پاکستان رقیب چابهار نیست بلکه هرکدام می‌توانند اهداف متنوعی را برآورده سازند.
«تایمز اقتصادی» (The Economic Times) می‌نویسد: اگرچه تاسیساتی در بندر چابهار با کمک هند ساخته شده و تاکنون دهلی نو توانسته است محموله‌هایی را از طریق این بندر به افغانستان و دیگر مناطق آسیا بفرستد اما مشکل هند در تقویت همکاری و سرمایه‌گذاری در ایران، تحریم‌های آمریکا است.
براساس تحلیل فوق، باوجود برخی دیدگاه‌های انتقادی به توافق ایران و چین، اما فضای متغیر سیاست‌های داخلی هند در کنار تمایل محض دهلی نو برای همکاری با ایالات متحده، ممکن است همه مزیت‌هایی را که هند نسبت به چین در زمینه تجارت و تعامل اقتصادی با ایران دارد کمرنگ یا نابود سازد.
در جمع‌بندی تحلیل‌های موجود به خصوص در نشریات خارجی درباره تلاش‌های دیپلماتیک دهلی نو جهت ارزیابی اهداف سفر دو مقام ارشد دیپلماتیک و نظامی هند به ایران آن هم به فاصله چند روز باید به عوامل گوناگونی توجه داشت. اگرچه هدف از این دو سفر تقویت همکاری دفاعی و دیپلماتیک ایران و هند عنوان می‌شود، اما قرار است تحریم تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران تا اواخر مهرماه لغو شود. این امر از هم‌اکنون تنش‌هایی را در شورای امنیت ایجاد کرده است. ضمن آنکه ایران نیز به تامین جنگ افزارهای مورد نیاز خود فکر می‌کند. از طرف دیگر باید به خاطر داشت که هند از ماه ژانویه سال ۲۰۲۱ به عضویت غیردائم شورای امنیت در می‌آید.البته علاوه بر همه این مسائل، نگرانی از برنامه جامع همکاری ۲۵ ساله ایران و چین را باید به همه مسائل فوق افزود. میان پکن و دهلی نو اختلافات مرزی هم وجود دارد و به تازگی بر درگیری‌ها افزوده شد؛ حس شدید رقابت دهلی نو با پکن در حوزه‌های اقتصادی و سیاسی را نیز نمی توان نادیده گرفت.