نابکاری و نواقصی که در سیستم پولی و در واقع تمام عرصه های داد و ستدهای تجارتی ایران وجود داشت از دیرباز لزوم تأسیس بانک‌هایی را به سبک اروپا، جهت تأمین اصلاحات دامنه‌دار مادی ضروری ساخته بود. این جمله لرد کرزن سیاستمدار انگلیسی است که لزوم تأسیس بانک را در ایران به خوبی نشان می‌دهد چرا که ایرانیان قبل از تأسیس بانک با مشکلات و نواقص زیادی در امر تجارت، اقتصاد و مبادله دست‌به‌گریبان بودند. از طرفی با رقابت‌های استعماری انگلیس و روسیه در ایران، این بیگانگان بودند که افسار نظام مالی و بانکی ایران را به دست گرفته بودند و با تأسیس بانک شاهی و بانک استقراضی روس سعی در تحکیم سیاست‌های اقتصادی و استعماری خود داشتند تا اینکه با پایان جنگ جهانی اول و به تبع آن خروج اشغال‌گران از ایران، مجلس قانون تأسیس بانک ملی ایران را در ۱۴ اردیبهشت ۱۳۰۶خورشیدی به تصویب رسانید و پس از تصویب اساس‌نامه بانک ملی ایران توسط کمیسیون مالیه مجلس، سرانجام در۲۰ شهریور ۱۳۰۷خورشیدی فعالیت رسمی بانک ملی ایران در تهران آغاز شد. این بانک که از نخستین بانک‌های ایران به شمار می رود با سرمایه ۲۰ میلیون ریال آغاز به کار کرد و این مبلغ در ۱۳۱۴خورشیدی به ۳۰۰ میلیون ریال رسید در ادامه روند پیشرفت این بانک در ۱۳۳۱خورشیدی سرمایه آن به ۲ میلیارد ریال افزایش یافت. تعداد کارکنان بانک ملی ایران در هنگام آغاز فعالیت تنها ۲۷ تَن بود.
تلاش تجار و صرافان برای تأسیس بانک ملی در ایران
مهم‌ترین ضرورت تشکیل بانک ملی، استقلال نهاد اقتصادی و به تبع آن نهاد سیاسی کشور بود در حقیقت رویۀ پرداخت وام‌های کلان توسط بانک‌های روس و انگلیس و گروکشی منابع اقتصادی کشور در زمان ناصرالدین و بعد در دورۀ مظفری باعث انحطاط اقتصادی کشور شده بود. بنابراین تجار و صراف‌ها قبل از مشروطه از اینکه اقتصاد کشور در دام بیگانگان افتاده و سهم شهروند ایرانی در برابر این مؤسسه نوپا کاهش پیدا کرده است، به شدت معترض بودند، ولی این اعتراض‌ها هیچ نتیجۀ مثبتی در پی نداشت. تا اینکه پس از مشروطیت، مجلس با لایحۀ قرضه دولت مخالفت کرد و نخستین زمزمه‌های تأسیس بانک ملی در میان نمایندگان شنیده شد. (۱) این اعتراضات، نشان‌دهندۀ انزجار نمایندگان از کشورهای استعماری به دلیل گروکشی و چپاول اقتصاد ملی بود. در میانه این اعتراضات حمله روزنامه‌ها به بانک‌های شاهنشاهی و استقراضی شدت گرفت. بدین ترتیب تجار نخستین مخالفان سلطۀ اقتصادی و سیاسی دولت‌های بیگانه بر اقتصاد ملی به شمار می رفتند و با توجه به اینکه در مجلس اول از قدرت بیشتری برخوردار بودند به تنویر افکار عمومی و تشویق دیگر نمایندگان پرداختند. بنابراین، با پیدایش مشروطیت و شکل‌گیری مجلس ملی، نمایندگان با توجه به مسالۀ اقتصاد غیروابسته و به تبع آن خروج از سلطۀ سیاسی، طرح جامع و فراگیری با عنوان بانک ملی پیشنهاد دادندکه منظور از آن انباشت سرمایۀ ملی و به تبع آن استقلال سیاسی بود.
چگونگی تأسیس بانک ملی
بانکداری مدرن و مستقل در تاریخ معاصر ایران، پدیده‌ای است که سابقه چندانی ندارد. نخستین بانک‌های جدید و مدرن در اواخر دوران قاجاریه پا به عرصه وجود گذاشتند اما به دلیل سلطه بیگانگان بر عملکرد آنها تمام فعالیت‌ها و منافع مالی آن بانک‌ها میان استعمارگران تقسیم می‌شد تا اینکه برای نخستین بار در ۱۹ آبان ۱۲۸۵خورشیدی معین‌التجار بوشهری طرح تاسیس بانک ملی را پیشنهاد کرد، بنابراین همانطور که در بالا گفته شد، حامی اصلی این طرح نیز تجار بودند.(۲) بعد از پیشنهاد این طرح، اعلان اولیۀ تأسیس بانک در برخی جراید بازتاب داده شد. از طرف دولت مرکزی هم نسخ چاپی آن به اقصی نقاط ایران فرستاده شد. همچنین اعلامیه آن بر در و دیوار شهر چسبانیده شد. برپایه این اعلانیه تعداد مؤسسین آن نیز ۱۰۰تَن اعلام شد در این اعلامیه آمده بود تمام اهالی ایران می‌توانستند از ۵ تومان «الی هر میزانی» سهام خرید کنند. همچنین هسته پنج نفری به نام های حاجی محمدحسین آقا امین‌الضرب، حاجی محمداسماعیل آقا تجار تبریزی، حاجی باقر آقا صراف تبریزی، عمدةالتجار ارباب جمشید، عمدةالتجار طومانیانس مسوول جمع‌آوری پول‌ها بودند.(۳) در ابتدا نظامنامه بانک را مخبرالسلطنه هدایت از روی قوانین بانک آلمان تنظیم کرد. پس از تدوین آن را به مجلس ارایه دادند و بعد از بحث و گفت وگو برخی از بندهای آن با توجه و نظر نمایندگان تغییر یافت. سرانجام در ذیحجه ۱۳۲۴ قمری به توشیح محمدعلی شاه رسید. (۴)
اگرچه موانعی از جمله مانند عدم اطمینان و امنیت در سرمایه گذاری، کارشکنی های بانک استقراضی و بانک شاهنشاهی، نقش دولت، دربار و مستبدان در عدم تأسیس بانک و نبود علم و ثروت باعث شد، افتتاح و تاسیس این بانک چند سال به تعویق افتد. ادوارد براون در کتاب خود درباره این موضوع آورده است: «حتی بینوایان و مسکینان به کمک برخاستند. دانشجویان به فروش کتاب‌های خود اقدام کرده و زنان برای تهیه سرمایه بانک به فروش زیورآلات خود پرداختند. یک میلیون تومان در تهران جمع‌آوری شد و پرداخت یک‌میلیون تومان دیگر را میهن‌پرستان آذربایجان متعهد گردیدند».(۵) بااین‌حال تلاش‌ها برای ایجاد بانکی مستقل از بیگانگان از همان ابتدا آرزوی بسیاری از مردم و گروه‌های مختلف بود و هر چند در اولین مجلس شورای ملی نیز به دلایلی تحقق نیافت. این بانک با فعالیت‌های خود به رقیب جدی بانک شاهی تبدیل شد.
آلمانی ها نخستین مدیرعاملان بانک ملی در ایران
اگرچه بانک ملی بعد از تأسیس به یکی از رقبای جدی بانک شاهنشاهی تبدیل شد اما همچنان بسیاری از امور مالی در دست بانک شاهنشاهی انگلیس بود. به‌علاوه بانکداری در ایران همچنان به بیگانگان وابسته بود به گونه‌ای که نخستین مدیرعامل این بانک شخصی به نام بلات آلمانی بود و عمده کارشناسان بانک، آلمانی بودند. بنابراین اگرچه با تأسیس بانک ملی قدرت انگلیسی‌ها در امور بانکی ایران به تدریج کاهش یافت اما کمی بعد حضور آلمانی‌ها در عرصه بانکداری هم حواشی تازه‌ای ایجاد کرد و این نشان می‌داد که بانک ملی هنوز از نظر وابستگی به خارجی‌ها در معرض آسیب است؛ بنابراین بااینکه به‌تدریج بانک ملی حق نشر اسکناس را از انگلیسی‌ها گرفت با اختلاس گسترده آلمانی‌ها از بانک ملی، آنچه هویدا شد این بود که بانک از دست یک کشور غربی به دست کشور دیگری افتاده است.
لیندن بلات که به عنوان نخستین رییس بانک ملی ایران در ۱۳۰۷خورشیدی انتخاب شده بود، پس از مدتی کار در بانک ملی بحران‌هایی را به‌وجود آورد که به فرار این رییس آلمانی منجر شد. ماجرا از این قرار بود که او وقتی به همراه عده‌ای آلمانی شروع به کار کرد. پس از چهار سال کار کردن مشخص شد که سوءاستفاده‌هایی کرده‌اند. مخبرالسلطنه که در آن موقع نخست‌وزیر بود در این باره با عنوان «اختلاس در بانک ملی» چنین نوشته است: حسن‌قلی‌خان نواب تخلفاتی در بانک کشف کرد، به عرض رسانید، معلوم شد، معاملاتی بدون وثیقه کافی شده و خساراتی وارد آمده است. لیندن بلات رئیس بانک زیاد مقید به رعایت نظریات هیات نظارت نبوده است و شاید متکی به تیمورتاش. در هر حال اختلاساتی مسلم شد. این پیشامد توجه عموم را جلب کرد و حکایت از اختلاس و بی‌ترتیبی در بانک ملی می‌کرد. پس از این جریان‌ها لیندن بلات محاکمه شد که در شرح محاکمه او آمده است:لیندن بلات در موقع ورود به ایران حتی‌الامکان سعی کرد که رفقا و همکارانی را که در بانک‌های ممالک دیگر با او کار می‌کردند به تهران جلب و کنترات کند و از این عمل دو فایده برد. یکی آنکه حقوق‌های گزافی برای رفقای خود درست کرده و مقداری از سرمایه و عواید بانک را به اسراف و تبذیر از بین برده و یکی هم اینکه معاونینی برای اعمال سوء خود درست کرده باشد.
لیندن بلات دو دارالانشاء در بانک به نام‌های مأمور معاملات محرمانه و پرداخت حقوق اعضا و برای معاملات اجناس مال‌التجاره ترتیب داده که برای هر کدام در بانک‌های خارج و تهران حساب جداگانه داشته است و به وسیله این دو دارالانشاء خود سوءاستفاده می‌کرده، حقوق‌های گزاف می‌داده و به علاوه چک‌هایی به سود خود صادر می‌کرد و چون خود عضو رسمی کمیسیون تفتیش اسعار بوده و از تعیین نرخ اسعار مسبوق بوده تا مدتی نرخ رسمی لیر ۶۰۰ ریال بوده و در بازار ۹۰ و ۱۰۰ ریال و از این راه سوءاستفاده‌هایی می‌کرده است به علاوه در سال ۱۹۳۱ در بیلان بانک تقلبی مشاهده شده است که عایدات را خلاف نشان داده است و قسمتی از کارهای لیندن بلات به دست فوگل معاون که بعد فرار کرد و خود را در بیروت در دریا انداخت و مرد، انجام شده که به او دسترسی نبوده است. اینچنین بود که اولین رییس بانک ملی در ایران با اتهام مالی مواجه و محاکمه شد. (۶)
منابع
۱- محمدتقی مختاری، محمد بیطرفان، طرح تأسیس بانک ملی در نخستین دورۀ مجلس شورای ملی؛ ضرورت‌ها و موانع (۱۳۲۴-۱۳۲۶هـ. ق) دوره ۶، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۳، صص ۱۲۳-
۲- روزنامۀ حکمت، ش۸۸۰، صص۵-۱۰
۳- روزنامۀ انجمن مقدس ملی اصفهان، ش۱۰، ص۵
۴- مشروح مذاکرات مجلس شواری ملی، ص۴۶۲
۵- ادوارد براون، انقلاب ایران، ترجمه احمد پژوه، تهران، کانون معرفت، ۱۳۳۸، ص ۱۳۲.
۶-مکی، حسین، تاریخ ۲۰ ساله ایران، ج ۴، نشر ناشر، تهران، ۱۳۶۱، صص ۵۱۴-۵۱۱